Жүргізуші. Бағдарламалар циклі. Анар ханым, біздің тыңдармандарымызға, қазақ сөзінің құрылысы, қазақ тіліндегі екпін мәселесі туралы не айтуға болады?

Анар ханым. Біз өткен аудиокурстарда екпін туралы айттық, иә!? Қазақтың сөздерінде екпін соңғы буындарға түседі, оның тұрақты орны бар дедік, алайда тыңдармандарымыз шатасып кетпес үшін тіліміздегі бұл заңдылықта да ауытқулар бар екенін осы аудиокурста арнайы айтып өтсек. Мысалы, «Алма» - «алмА», «тАртпа» - «тартпА» деген сөздердің мағынасын сіздер екі түрлі түсіндіңіздер, иә?

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Біріншісін айтқанда...

Жүргізуші. Алма.

Анар ханым. «Алма» дедім, ол – етістік.  Бұйрық райдағы болымсыз етістік, ал «алмА» дегенде зат есім, жейтін жемістің аты болып тұр, осының бәрін ажыратып тұрған – екпін. Өйткені мен айтқан сөздердің дыбыстық құрамы бірдей. Көріп отырғаныңыздай, қазақ тіліндегі екпін кейде сөздің алдына да жылжып, сөздің мағынасына да әсер етеді.  Бірақ ондай жағдай өте сирек кездеседі. Тағы да осындай мысал келтірсек: «өгізше өкірді» – «өгізше өкірді». Біріншісінде, басқа біреу өкірді, ол өгізге ұқсап өкірді, иә!? Ал келесі бір сөйлемде, мысалы, «өгізше өкірді» десек,  өгіздің кішкентайы өкірді деген сөз, иә!? Мұнда да мағынаны ажыратып тұрған – екпін.

Сонымен, біріншіден,  қазақ тіліндегі екпін сөздің соңында тұрмай, орнынан жылжып кетсе, сөз мағынасына әсері болады. Екіншіден, қазақ тіліндегі екпін – грамматикалық формаларды ажыратады.  Мысалы, «Біз – баламыз», «Біздің баламыз» дегендегі «балАмыз», «баламЫз» дегендегі сөздерде дыбыстары  бірдей, бірақ екпін арқылы біреуінде біздің әлі бала екенімізді білдіріп тұр, енді бірінде ол біздің баламыз екенін, яғни оның бізге қатысы бар екенін көрсетіп тұр. Қазақ тілінде екпіннің осындай қызметтері бар, енді оған мысалдар  өте көп. Осы орайда, бір ғана мәселені айтып өткен жөн болар,  біздің тыңдармандар үшін және қазақ тілін білетін қауым үшін де қызық болады. Мысалы қазір басқа елден оралған бауырластарымыз «оралман» деген сөзді дұрыс түсінбей жүр. Қазақ тілінде «-ман» деген болымсыздықты білдіретін етістіктің көне формасы бар. «Келмен», «барман», «ендігәрі мен ешқашан барман» деген. Олар «оралман» сөзін осыған телиді. Егер олай болатын болса,  оралман деген сөздегі екпін басқа жерге түсетін еді. Ал біздің айтып жүрген оралман дегендегі -ман формасы көне парсы сөзі, ол кейін жұрнаққа айналып кеткен, ол «адам» дегенді білдіреді, мысалы, «көрермен», «оқырман», «тыңдарман» дегендегі «-ман» дегендердің барлығы «адам» дегенді білдіреді – «тыңдаған адам», «көрген адам», «сөйлермен» дегендегі. Сол «оралман» деген «оралған адам» деген сөз, ол – өте жақсы сөз. «Оралу» деген сөз – «репатриация» деген сөзден де мазмұнды. Осы тұрғыдан келгенде, бір ғана екпін категориясы екі сөзді ажыратып тұр: «орАлман», «оралмАн» деген екі сөзді ажыратып тұр. Қазақ тіліндегі екпін мен орыс тіліндегі екпіннің қызметі әр басқа. Қазақ  тілі екпінін бұзып, орыс тілінің екпініне ұқсатып сөйлейтіндеріміз бар. Мысалы, «Сандуғаш», «Қарлығаш» деп айтқан қазақтың қыздарын атын осылай айтқан...

Жүргізуші. «Динара» деген сияқты, жоқ енді ол, әрине...

Анар ханым. «Сандуғаш», «Қарлығаш» деп екпін орнына екпін түсіріп айту керек. Бірақ  екпіннің орны ауысатын тұстарын оқып, біліп алған абзал. Біздің тыңдармандарымыз үшін, бұл, өздеріңіз көрдіңіздер, өте маңызды білім болатын еді.

Жүргізуші. Рақмет, Анар ханым! Құрметті тыңдармандар, сіздер «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклінің келесі бір бағдарламасын тыңдадыңыздар.