Жүргізуші. Құрметті тыңдармандар, бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклі. Анар ханым, енді осы бағдарламалар циклі көбіне көп біздің қазақ тілін енді үйреніп жүрген, қызығып жүрген, ниеттеніп жүрген азаматтарға арналған цикл ғой. Сондықтан мен сізге қазір тақырыпты айтайын – «Ырғақты топ ішіндегі дыбыстың ерекшеліктері». Осы бір тереңдетіп, бізге анығырақ қарапайым тілмен дейікші, сол азаматтарға түсінікті болу үшін ерекшеліктерін айтып өтсеңіз.

Анар ханым. Өткен аудиокурста біз қазақтың сөз ағымдары бірнеше бөліктерден тұрады дедік, ол  - «фонетикалық сөз» дедік, «ырғақтық топ» дедік, сонан кейін «синтагма» дедік. Ырғақтық  топ көбінесе негізгі сөз бен көмекші сөздің ұжымдасып, бірдеменің айтылуы я? Немесе басқа да күрделі сөздердің бір деммен бір сөз сияқты, бір ырғақпен айтылуы, бір екпінге бағынып тұруы, мысалы «кеше ғана» десек, «кеше», «ғана» деп бөлмейміз, «кеше ғана» бірге жүреді, я? Сол сияқты, «ақ ешкі» деген сияқты сөздер, мысалы, бұл да бір ырғақты топқа жатады. Осындай, осындай сөздердің ішіндегі бір дыбыстық ерекшеліктер болады. Ол дегеніміз, анау бірігіп тұрған сөз бен бірігіп тұрған екі сөздің ара-жігіндегі дыбыстар міндетті түрде өзгеріске ұшырайды. Осыны ескеру керек. Бүгінгі біздің тақырыбымыз сол туралы. Мысалы, «Не істеп жатырсың?» десең, «Не істеп жатырсың?» дегенде мен әрбір сөзді жеке-жеке айттым.

Жүргізуші. «Не істеп жатсың?»

Анар ханым. Ал енді мен ырғақтық топ қылып айтсам, «не степ жатсың?» болады, «не істеп» дегендегі «і» дыбысы түсіп қалады. Міне, осындай құбылыстар болады, ырғақты топтың ішінде. Сондықтан сіз ауызша сөзіңіз қазақтың сөз сазына, ұйымдасу заңдылығына сәйкес келсін десеңіз, осындай құбылыстарды білген абзал. Мысалы, «келесін», «келесін», ммм, а, міне, «келемін бе?», «барамын ба?» деп, тіпті кейде әншілеріміздің (өйстіп) деп айтады «-ын ба?» деп, мысалы «келемін бе?», «барамын ба?» - бұл да бір ырғақты топ, сондықтан анау «б», «м» дыбыстық әсерлестігі ескерілуі керек те, мұның жанында тұрған «н» «м» сияқты айтылады. Бұл ережелердің барлығын мен ойдан шығарып отырған жоқпын, бұл қазақ тілінің заңдылықтары бойынша, қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігінде көрсетілген. Сондықтан  біздің тыңдармандарымыз қазір «енді біз ырғақты топ ішіндегі дыбыстық ерекшеліктерді қайдан көреміз?» десе, мен тағы да «қазақ тілінің орфоэпиялық сөздігіне жүгініңіздер» деп айтар едім. Мысалы, қазір тыңдармандарымыз үшін осы ырғақты топ ішіндегі дыбыстық құбылыстар түсінікті болу үшін бір сөйлемді оқып, мысалға келтірейік, мынадай сөйлем: «Соңғы кездері тың серпіліспен жұмыс істей бастаған «Қазақстан» Ұлттық телеарнасы ұжымына  көрермен қауымының дән риза екені белгілі» деген сөйлемде сегіз ырғақты топ бар. Ол, мысалы, «Соңғы кездері тың серпіліспен жұмыс істей бастаған «Қазақстан» Ұлттық телеарнасының ұжымына көрермен қауымының дән риза екені», сосын кейін «белгілі» деген я, мысалы, бірінші ырғақтық топ «соңғы кездері» деген ырғақты топты алайық. Сонда сіз «кездері» деген сөздегі «к» дыбысын «г» қылып айтасыз я? «Соңғы гездері» дейсіз, өйткені анау дауысты дыбыс «к»-ға әсер етіп тұр. «Тың серпіліспен» дегенде де осындай құбылыс болар еді, бірақ бұл жердегі «ң» мен «с» дыбыстары бір-бірімен әсерлеспейтін дыбыстар. «Жұмыс істей бастады» дегенде...

Жүргізуші. «Жұмыс істей бастады...

Анар ханым. Иә, «жұмыс істей бастады» дегенде, мынау «і» дыбысы «істеу» дегендегі кішкене өзінің бұрынғы ұзақтығынан да қысқарақ болып қалды, одан кейін «бастады» дегендегі «б»-ны қараңыз, «бастады» дегендегі, ал енді «жұмыс істей бастады» дегенді «б»-ны қараңыз, бұл жердегі «б» - жуысыңқы «б», өйткені «й» дегендегі үнді дыбыс, содан кейін «бастады» дегендегі одан кейінгі тұрған «а» дыбысы – дауысты дыбыс. Сондықтан үнді мен дауыстының ортасында қазақтың «б» дыбысы екі еріннің тоғысуынан жасалмайды, екі еріннің жуысуынан жасалады. Оған біз қазір жақсы мысал келтіреміз. Мысалы, қараңыздар. Қазір, Нұрсұлтан, мен саған ұлы ақынымыздың атын екі түрлі нұсқада айтамын, сен қай нұсқа қазақша екенін айтасың.

Жүргізуші. Жақсы.

Анар ханым. Мысалы, «Абай» - «Абай». Екіншісі?

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Иә. Мынау тура сондай – «жұмыс істей бастады» дегендегі «б». «Жұмыс істей бастады» емес, «жұмыс істей бастады».

Жүргізуші. Бастады...

Анар ханым. Көрдіңіз бе? Бұл да ырғақты топ ішіндегі сөздер бір-бірімен жымдасқанда, сөздің ішінде тұрғандай дыбыстар бір-біріне әсерлеседі екен. Міне, біздің бүгінгі тақырыбымыз осы туралы.

Жүргізуші. Рақмет сізге, Анар ханым!