Жүргізуші.  Бұл – «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклі.Анар ханым, ендігі тақырыбымыз «Қаратпа сөз әдебі» болсын, я?

Анар ханым. Иә.

Жүргізуші. Осы мәселе бойынша біраз кеңестеріңізді, ережелерді, ескертпелерді айтып өтсеңіз және қазақ тілін үйренгісі келіп жүрген, үйреніп   жүрген тыңдармандарымызға жақсы, іліп алатын ойлар айтады деп үміттенемін.

Анар ханым. Әдетте тіл үйренушілерге күнделікті өмірде қаратпа сөзді қолдануға тура келеді. Өйткені, қаратпа сөзсіз сен өзіңнің тыңдарманыңды өзіңе қалай қарата аласың? Аты айтып тұрғандай...

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым.  Қаратпа сөзсіз сөзіңді арнаған кісіңді өзіңе қарата алмайсың. Сондықтан мұны білген аса маңызды. Бірақ, бір өкініштісі, енді қазақы қаратпалардан қол үзіп бара жатқан сияқтымыз. Күнделікті тұрмыстық аяда қаратпалардың қолданылатын өзіндік ерекшелігі бар. Мысалы, әбден бір-бірімен жұбы жарасып, бір-біріне әбден үйреніп алған ерлі-зайыптылар өзара достар арасында, құрбы-құрдастарының арасында отырғанда бір-біріне «шал», «кемпір» деп сөйлейді, я?

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Жап-жас болса да, «шал», «кемпір» дейді. Мұндай қаратпаның орны бөлек енді, бірақ ресми қатынаста екеуі, мысалы, салтанатты ресми жиында отырып, бір-біріне «шал», «кемпір» десе, онда дұрыс болмай қалады. Сондықтан осы жағын да ескеру керек. Қазақы қаратпаның қызық жағы бар, мысалы, адамның толық атын айтпайды. Тұрмыстық қатынаста адамның азан шақырып қойған атын айтпайды, оның еркелеткендегі атын айтады, мысалы одан көп мысалдар келтіруге болады. Мысалы, Шоқанның аты – Мұхаммедқанафия.   Мұхаммедқанафия бірге жерге шоқиып отырғандықтан (сол мүмкін кітап оқып отырды ма екен) «Шоқан» деп айтылып кеткен. Ибраһим, мысалы, біздің...

Жүргізуші. Абай...

Анар ханым. Құнанбаев Ибраһим деп жазылады. Бірақ бәріміз оны «Абай» деп танимыз, өйткені әжесі солай еркелеткен. Міне, сөйтіп-сөйтіп кеткен. «Сәкен», «Мәкен»...

Жүргізуші. Сәдуақас.

Анар ханым. «Шәкен» деген, бұлардың бәрі – қаратпалар. Бірақ онамастикалық жүйемізге еніп, кісі есімдеріне айналып кеткен, қазір ондай кісі есімдері де бар, «Абай» деген қаншама...

Жүргізуші. Қаншама «Сәкен» бар дейсіз ғой.

Анар ханым. Қаншама «Сәкен» бар. Бұл енді – қазақы қаратпа. Одан кейін қазақы қаратпаның тіл үйренушілер үшін қызық болып, кейінгі өмірінде  жандандырып қолданады деп,  қазақы қаратпалардың ерекше түрін көрсетуге болады. Мысалы, қазақта қайын жұртындағы адамдар атын келіні айтпайды. Келіні өзінің қайын інілерін, қайын сіңлілерін «Еркежан», «Еркебала» деген сондай сияқты еркелетіп, «Қарақыз», «Аққыз» деп өзінің тіке атын айтпай, сондай балама аттар, тауып алып айтады, бұл да қаратпалар арқылы көрініп тұрған мәдениетіміздің көрсеткіші. Енді ресми қаратпаларға көшейік.

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Бұның бәрі – бейресми қаратпа. Ресми қаратпалардың барлығында мен тіл үйренушілерге ескертіп қатты айтатыным: «қазақ тіліндегі барлық ресми қаратпалар туыстық атауға негізделеді». Мысалы, көшеде танымайтын ер адамды көрсек, орыстар «мужчина» деп айтады, я?

Жүргізуші. Иә.

Анар ханым. Қазақтар олай айтпайды. Оның жасына қарайды. Егер ол үлкен кісі болса, оны «аға» дейді. Өзінен кішірек болса, «інім» дейді және «-ім» деп өзіне теліп алады, «менің інім» деп.

Жүргізуші. «Досым» дейтіндер де бар.

Анар ханым. Ия, «досым» деп те, ер-азаматтар бір-бірін қатарлас көріп қалса, «досым», «әй, досым» деп айтады, «досым» деп айтады, «бауырым» деп айтады, қарап отырсақ, бұның бәрі – туыстық атаулар. Осыны ұмытпаған абзал.

Жүргізуші. Жақсы, мінекей, біздің тыңдармандарымыз дәл осы қаратпа сөздерге байланысты қай кезде сөздерді қалай қолдану керек, мысалы, келіндерге де байланысты жақсы кеңестер айтылды. Туыстық қатынастарға байланысты да. Мұның барлығын біздің тыңдармандарымыз ескереді деген ойдамыз. Рақмет сізге, Анар ханым!