– Бұл «Дұрыс сөйлейік» бағдарламалар циклі.Анар ханым, біз кідіріс туралы біраз айтып жатырмыз, енді  нақтылап өту үшін осы бір кідіріс жайындағы мәселелерге нүкте қою үшін, бір кідірістің сөз мазмұнын жеткізудегі маңызына тоқталсақ.

– Бұл мәселе туралы алдыңғы аудиокурстарда айтқанбыз. Бірақ қазір бір еске жақсы бір мысал келіп тұр. Осы кідірістің маңызы туралы. Сөйлеп тұрған кездегі біздің сөйлемдеріміз. Сөйлем деген бұл – шағын ғана бір ойды білдіретін аяқталған тілдік құрылымдар ғой. Әрбір сөйлемде бір-бір сіздің ойыңыз жатады. Бірақ қай ойды алсаңыз да, сөйлемнің ішінде ауызша сөзде, жазбаша сөзде де, қай сөзде де, сөйлемнің өзінің ішінде құрылымдық сол екі бөліктен тұрады. Біреуін енді орыс тілінде айтқанда, тема, рема дейді. Мен оны қазақшалап айтайын, біреуі ескі ақпарат, екіншісі сол ақпараттың жанындағы жаңа ақпарат. Мысалы, Алматыда жаңбыр жауып тұр. Жаңбыр екі күн жауады десек, мысалы, Алматыда деген жаңа ақпарат, жаңбыр жауып тұр деген оның жанындағы анықтайтын ақпарат. Енді келесі сөйлемде жаңбыр екі күн жауады дегенде, жаңбыр ескі ақпарат, екі күн жауады деген жаңа ақпарат. Енді одан кейінгі сөйлемдер солай кете береді. Осындай ескі ақпарат пен жаңа ақпараттың арасын көрсететін ауызша тілдің құралы – кідіріс. Алматыда жаңбыр жауып тұр. Жаңбыр екі күн жауады, көрдіңіз бе, сіз кідіріс жасадыңыз.

– Жауып тұр?

– Иә, Алматыда жаңбыр жауып тұр. Жаңбыр екі күн жауады десеңіз, сіз жаңа ақпарат пен ескі ақпараттың арасын бөліп тұрасыз. Кідірістің сөз мағынасын ажыратудағы осындай қызметі бар. Одан кейін мысалы,  кідіріс жасау арқылы сіз сол сөзге тыңдаушының назарын аудара аласыз. Кідірістің де осындай да қызметі бар.

– Әрине, мысалы, азамат сөйлеп жатып кідіріс жасаса, міндетті түрде барлығымыз назар аударамыз ғой, неге жасады екен деп.

– Иә, неге тоқтады екен? – деп назар аударасыз.

– Анар ханым, енді тағы бір мысал келтіріп өтсеңіз. Біздің тыңдармандар мысал арқылы нақтырақ түсінетін сияқты.

– Мысалы қараңыз, балапан торғай ұясында жатыр. Біздің тілтанушылардың кідіріске байланысты сүйікті мысалы. Балапан торғай ұясында жатыр, мен кідірісті балапан деген сөзден кейін жасадым я?! Сіз көз алдыңызға торғайдың ұясында жатқан бір балапанды елестеттіңіз. Балапан торғай ұясында жатыр.

– Бұл жерде кідіріс, сөздің мағынасын өзгертіп жіберді ме?

– Иә, кідіріс сөздің мағынасын мүлдем өзгертіп жіберді. Мысалы, алдымыздан түйеқұс шықты десек, алдымыздан түйеқұс шықты деп түсінеміз. Ал енді алдымыздан түйе, құс шықты десек түйе мен құс екеуі бөлек-бөлек шыққан сияқты болады. Осындай кідірістің жазба мәтінде сіз оның екі сөз не бір сөз екенін оны біріккен сөз не үтір арқылы танисыз. Ал ауызша мәтінде ол екі сөздің бір сөз екенін кідірістің арқасында біліп отырасыз. Сондықтан кідірісті қою үшін де  сөздің мазмұнын, мағынасын түсінуге тырысу  керек. Тағы да бір мысал бар: интонацияға байланысты оны кейінгі аудиокурсымызда міндетті түрде келтіреміз.

– Анар ханым, осы бағдарламада келтірген соңғы мысалыңыз біздің тыңдармандарымызға қазақ тілін үйренуге ниеттеніп жүрген азаматтарға таптырмас бір кеңес, таптырмас мысал болды деген ойдамыз.

– Рақмет сізге!