– Бұл «Дұрыс сөйлейік!» бағдарламалар циклі. Біздің келесі тақырыбымыз –«Хезитациялық кідіріс». Анар ханым, кідірісті біз түсінеміз. Хезитациялық дегеніміз не? Жалпы хезитациялық кідіріс дегеніміз не? Осыны бізге түсіндіріп берсеңіз?

– Кідіріс дегенді өткен бір аудиокурсымызда айттық. Ммм... Енді, хезитациялық кідірісті бастаған кезде мен өзімнің сөзімді «ммм» деген хезитациялық кідірістен бастадым.

– Ааа

– Түсінген боларсыз?

– Иә.

– Кідіріс – сөз ағымы кезіндегі толқынның үзіліп қалуы. Яғни ешқандай дыбыс шықпай, толқын үзіліп қалады. Осыны кідіріс дейді. Ал хезитациялық кідірісте белгілі бір дыбыстар айтылады. Толқын үзілмейді, дыбыстық толқын. Бірақ тыңдаушы оны бәрібір кідіріс ретінде қабылдайды. Себебі ол бір жай ғана ешқандай мағынасы жоқ дыбыстардың жиынтығы болады. Ол «ммм», «ыыы» деген дыбыстар. Сол сияқты, «кхм, кхм» деген жөткіріну дыбыстары. Осындай кідірістерді тілтанушылархезитациялық кідірістердейді. Бұл туралы журналистер де жақсы білуі мүмкін. Өйткені ауызша сөзге дайындаған кезде оларға осы ауызша сөздің нормаларын, ауызша сөздің ерекшеліктері туралы ақпараттар береді. Ал енді қарапайым тіл үйренушілер үшін немесе ауызша сөзді пайдаланушы біздің тыңдармандарымыз үшін айтатынымыз: осы хезитациялық кідірістерді дұрыс пайдалану керек. Хезитациялық кідірістерді қолданудың уәжді себептері болады, уәжсіз себептері болады. Енді уәжді себептері... уәжді деген түсінікті ғой енді. Уәжді себептеріне кейбір физиологиялық ерекшеліктер жатуы мүмкін.  Мысалы, сөйлеп тұрған адамның сол сәтте тамағы  ауырып тұруы мүмкін, я?  Онда ол уәжді. Амалсыз сондай әрекеттерге, сондай хезитациялық паузаларға барып тұр. Немесе сөйлеп тұрған адамның енді сондай бір ерекшелігі болуы мүмкін. Кейде, әсіресе сөйлеген кезде тілі кекеш адамдарда болады, иә осындай нәрселер. Ондай кезде уәжді, онда ештеңе дей алмаймыз.

– Ойлану барысында ше?

– Ал, енді...

– Мысалы, ойлану барысында да...

– Иә. Иә, иә. Бір күрделі сұрақ қойған кезде, тосыннан сұрақ қойған кезде. Сөйлемнің басын бастап алып, әрі қарай жалғастырамын деп ойланып отырған кезде, осындай хезитациялық паузаны қолданғанда, онда уәжсіз. Ой, уәжді қолданысқа жатқызамыз. Енді уәжсіз қолданысы. Қайта-қайта сондай паузаны қолдана беруді уәжсіз дейді. Өйткені, мысалы, екі сөзіңіздің бірінде «ыы», содан кейін «ммм» дегенді айта берсеңіз, онда сіздің паузаңыз уәжсіз болатын себебі, тыңдарман сіздің ойыңызды түсіне алмай қалады.

– Иә.

– Одан кейін физитация...

– Керісінше, жаны ашып кететін сияқты.

– Жаны ашып кетеді. Енді бір қызығы, қазіргі кезде мынандай бір құбылыс пайда болды. Бізде енді сөз мәдениетінің ғалымдары, академик Рабиға Сыздықова апайымыз: «...паразит сөздер, паразит сөздерді көп қолданып жүр. Осы құлаққа түрпідей тиеді, осыны қою керек» деп проблема көтеріп жүр. Ол өте дұрыс. Олардың ішіндегі ең бір қазір белсенділік танытып кеткен паразит сөз - «жаңағы», «жаңағы» деген сөз.

– «Жаңағы», «және», «және».

– «Жаңағы», «яғни», «яғни», «жаңағы», «демек» деген. Мен енді осыларды да хезитациялық паузаның бір түріне жатқызар едім. Өйткені адам «жаңағыны», кейбір адамдар «жаңағы», «яғни» деген сөзді ойының келесі бөлігін сабақтап алу үшін қолдана тұрады. Одан құтылудың жолы сөйлеген кезде, алдымен сөйлемей жатып, яғни толқын шығармай жатып, сөзіңіз не туралы болатынын ойластырып, құрылымын жасап алып барып сөйлеген абзал. Ал енді оның ең бір күшті жолы – сөйлей беру керек, дағдылану керек, шаршы топ алдында сөйлеу дағдысын жетілдіру үшін практикаңыз көп болуы керек. Ол үшін міндетті түрде күнде-күнде шаршы топ жинаудың қажеті жоқ. Ол үшін орта деген жетіп жатыр. Базардағы сатушымен сөйлессеңіз де, дүкендегі сатушымен сөйлессеңіз де, көршіңізбен амандасып, хал сұрассаңыз да, есіктің алдында балаларыңызбен ойнап жүрген басқа ауланың балаларымен сөйлессеңіз де... енді қазақ тіліндегі ондай тілдік орталар көп. Солардың әрқайсысының алдында тоқтамай сөйлеп үйренсеңіз, осындай хезитациялық паузалардан бірте-бірте құтыласыз.

– Рақмет, Анар ханым!