Алхимик

Алмаз Мырзахметтің әр шығармасын оқу шағын мереке сияқты әсер етеді. Өйткені көз алдыңызда сойы бөлек, қалам сілтесі ерекше, оқиғаны өрбітуі мен сөз саптасы ешкімге ұқсамайтын жазушы қалыптасып келеді. Алмазды оқығанда классикалық реализмнен тамыр тартқан дәстүрлі қазақ прозасы емес, ең алдымен модернистік бағыттағы шет ел жазушылары еске түседі. Ол, мысалы, серб қаламгері Милорад Павич, жапон жазушысы Акутагава Рюноскэ, латын әдебиетіндегі Борхес, Маркес сияқты магиялық реализм өкілдері. Әсіресе, Павичтың қысқа әңгімелері, ондағы сюжеттік бұрылыстар, шарпысқан шым­шытырық идеялар мен мистикалық сарын Алмазға әсер еткені анық көрініп тұр. Бұл бұрын қазақ әдебиетінде болмаған әңгімелер, қолданылмаған тәсілдер. Ең бастысы, Алмаздың туындыларынан прозаға схема деп қарайтын, біздің жазушыларда сирек кездесер салқынқандылықты байқаймыз.

«Теміржол қиылысында»

Мысалы, «Теміржол қиылысында» деген әңгімені алыңыз. Сезім сергелдеңіне түскен бозбаламыз қызға сөз айта алмай әлек. Ұнатқан қызымен автобусқа қатар отырған ол бойжеткеннің ыңғайын білу үшін эксперимент жасамақ болады. Сыра сіміреді. Қызды сынауды ойлап отырып, ұйықтап кетеді. Теміржол қиылысында оянған кезде оқиға әрі қарай өрбиді. Ауылға келеді, отырысты өткереді, ақыры сылтау тауып қызға ренжіп, «Ниваға» отырып, ауылдан қайтып кетеді. Жолда көзі ілінген. Ояна кетсе, қайтадан ауылға келе жатыр, тағы да теміржол қиылысы. Оқиға қайталанады, ауылға жетеді, отырысқа қатысады, қызға ренжиді, қара­сұр «Мерседеске» мініп, қалаға тайып тұрады. Ұйықтап кеткен екен... Оянса, тағы да теміржол қиылысы. Оқиға тағы қайталанады, бұл жолы «Хонда» көлігіне отырып қалаға қайтады. Ояна кетсе, тағы да теміржол қиылысы...

Қысқасы, адам тағдырынан қашып құтыла алмайды. Кей адамдар бір­біріне көктен жіберіледі және кейіпкердің өзі де түсінбеген шындықты оқырман түсінеді: Айым ол үшін дәл сондай жан. Автор шығармадағы ең соңғы нүктені қойған соң да әрі қарай өз бетімен өмір сүре беретін кейіпкерлер болады ғой. Бұл шығармада дәл сондай. Иә, иә, автордың айтпағы мұнымен түгесілмейді. Адам өмірі лайым қайталана беретін оқиғалар тізбегінен тұрады. Және болуға тиіс оқиға болмай қоймайды. Бір қарағанда студент жігіттің балаң сезімдері жайлы шығарма, жазылуы да сондай балаң сияқты әсер етеді. Бірақ бұл - бір қарағанда ғана.

Ақында жүрек шешілсе, жазушыда жүрек те, ой да, ақыл мен сана да, логика мен интуиция да, бәрі­бәрі қатар сөйлеуге тиіс қой. Осы тұрғыдан алғанда Алмаз кәсіби жазушылық жолда деуге болады. Ол суреттеген ситуациялар сендіреді. Диалог болсын, кейіпкердің ішкі ойы болсын, әдемі ағысын тауып жатады. Тіпті кейіпкердің «Менің қызым болуға қалай қарайсың?» деген сияқты әдеби стилистикаға жатпайтын сөз саптауы да орынсыз емес.

Алмаз жасаған әлемдегі өзгеше өлшем ­ түс. Түс және уақыт. Адам ұйқыға кеткенде санаға бағынбайтын тылсым дүниеге түседі. Әйгілі Павич шығармашылығының негізгі тақырыбының бірі түс тылсымы болатын, қазақ даласындағы оның ізбасары да бұл жүлгеден айнымай, композициясы шебер қиысқан әңгіме жазыпты.

«Жазушы жазбасы»

«Жазушы жазбасы» да мистикалық сарыны бар, там-тұмдап оқырман психикасына шабуыл жасайтын шығарма. Мұнда қаламгер жаңа әңгіме жазу барысындағы шығармашылық процесті сипаттайды. Кейіпкерлер тіріліп кеткен, мұның соңынан қалмайды, мұнымен тілдеседі, керіседі, тіпті бірігіп алып, авторға қарсы шығады. Түс пен өң, қиял мен шындықтың шарпысуында қаласыз. «...егер барлығы мен күдіктенгендей болса, бұл ойымның өзі бір жерде қағазға түсіп жатыр. Яғни, ол — менің ойым емес...» - дейді кейіпкердің кейіпкері. Бәріміз де кейіпкерміз ғой. Жаратқан жазып отырған кітаптағы еркі жоқ кейіпкер емей, кім едік? Автордың айтар ойы осы бағытқа жетелейді.

Алмаздың жазуын ерекшелейтіні ­ шиырлаған психологизм. Ол көп адамдардың бойында бар қараңғылықтан қорқуды (ахлуофобия) ұтымды ойнатады: «Құлағымның түбіне демалып, қан ұйып қалған көздерін таңдана жұмып-ашып, шашымды иіскеп, мен қозғалған сәтте бұрышқа дыбыссыз жетіп барып, отыра қалатын шығар деп ойлап жатқанда қайта ұйықтап кетіппін», «Баспалдақпен көтеріліп келе жатқанда аңғардым, кілт салатын тесіктен қап-қара көз жылтылдап қарап тұрды», «Баспалдақтан түсіп бара жатқанда есіктен әлгі қыздың қарап тұрғаны сезілді» деген жолдарын оқығанда еріксіз түршігесіз. Жоқ, бұл жапонның қорқынышты фильмі емес. Кәдімгі кез келген адамның санасында болатын арпалыс. Сондықтан қазақы танымға да жат болмайды.

Ең бастысы, сіздің жүйке талшықтарыңызды бір­бір жыбырлатып алған шығарма, «Қорқақтық қатыгездіктің анасы емес пе!», «Өлім мәңгіліктің дүниеге келуі емес пе?» деген сияқты толып жатқан оқыс тұжырымдарымен ойды қозғамай қоймайды.

Тілде шұбалаңқылық жоқ, баяндау серпінді, қысқа да нұсқа. Бірақ ара­тұра «нәзік жанды аруын ертіп», «үлкен ойға шомдым», «еңсеңді езетін мұң көмкеріп тұрды», «әңгіменің ауанынан арыла алмай жүріп» деген сияқты жасанды тіркестер кездесіп қалатынын жасырмаймыз.

Ә, айтпақшы, әңгімеде автор кейіпкерінен қашып құтыла алмай, ақыры пәтерді жағып кеткен екен ғой... Алмаз сюжет құрастырудың шебері.

«Ұшқын»

А.Мырзахметтің әңгімелерінен кейін, кейіпкер тағдырына алаңдау деген ғанибет сезім есіңізге түседі. Алға жылжыған сайын Алмаз оқиғаны енді қай қиырға сүйрейді, сюжетті қалай құбылтады деп иненің ұшында отырасыз. Өйткені одан бәрін күтуге болады. Бұл аңғал да қарапайым, бір оқып шығып ұмытып кететін проза емес, біраз уақытқа дейін қиялыңды мазалап, санаңды сансыратар әңгімелер. «Ұшқындағы» оқиға «түс ішіндегі түс» емес, қиял мен шындықтың арасы да емес, кәдімгі реалды оқиғадай сипатталады. Сонысымен де әсерлі. Шашын иығына дейін өсіріп алған баланы Исраил Хасанов деп таныстырғаннан­ақ Иисус Христостың бейнесі көз алдыңызға келе қалады.

Оның жалғызбасты Мағрипа (Мария) деген ананың баласы екені де, ашулы адамды сабырға шақыра алатыны да, өлген балапанды тірілткені де, барлық ізгі қасиеттері Исаны еске сала беретін. Және ол тура Иса сияқты, пенденің араласуынсыз, Құдайдың құдіретімен ана құрсағына біткеніне сенетін. Мұның бәрі оқырманды әрі қызықтырады, әрі ширықтырады. Түсінесіз бе, сіз жазушының қайда алып келе жатқанын білмейсіз. Неге Исаға ұқсата берді?..

Акутагаваның «Нанкиндік Христос» деп аталатын ғажап әңгімесі бар. Сәл шегініс жасасақ. Жезөкше бойжеткен Цзинь Хуа Христосқа сенеді, Иса өзінің бұл кәсіпке амалсыздан келгенін түсінеді деп ойлайды. Күндердің күні ол сифилиспен ауырады, бірақ «басқа біреуге жұқтырсаң жазыласың» деген құрбыларының сөзін тыңдамайды, ешкімді қасақана ауру қылғысы келмейді. Күндердің күні оған жатжұрттық еркек бас сұғады және ол Иисустан айнымайды екен. Бұл ғашық болады, бөтен еркек мұны баурап, ақыры көндіреді. Таңертең оянса Иисусы жоқ, өзі құлан таза айығыпты. Өткен оқиға өңі ме, түсі ме, оны да білмейтін қыз, маған Құдай келді деп сенеді. Ал шын мәнінде ол Иисус деп жүрген шетелдік Джордж Мерри, көп ұзамай сифилистен көз жұмады. Автор-баяндаушы бұл шындықты жезөкше қызға айтпайды. Өйткені Цзинь Хуаның ғажайыпқа сеніп жүре бергені абзал. Адамның сенімі мен тағдырдың бұралаң жолдары туралы ойландыратын «Ұшқынды» оқығанда осы әңгіме еріксіз ойға орала береді.

Расында да, әңгіменің шешімі Акутагавадан алыс кетпейді. Жылдар өте Мағрипа автор­баяндаушыға шындығын айтады. «Мені қараңғы бұрышта күтіп тұрған, кім екені, түрі, жасы, ұлты, діні белгісіз біреу, мүмкін бірнешеуі соққыға жығып, зорлап кетті деймін бе? Әлде жас болып, мас болып жүріп, кімнен жүкті болып қалғанымды білмей қалдым дейін бе?». Яғни, Мағрипада шындықтың өзінің бірнеше нұсқасы бар. Бұл Акутагавада жоқ, соны ағыс. Әңгіменің түйініне келейік:

«Мен оған: – Ұлыңыз діни білім алу үшін араб елдерінің біріне кетіп қалған ғой – деп айтқым келді». «Мен оған: – Екі-үш жыл бұрын қала көшелерінің бірінде ұлыңыздың мас болып, «Мен – Исуспын!» деп айқайлап жүргенін көріпті – деп айтқым келді». Жазушы тағы да ребус құрады. Осының қайсысы шын?

Адамдар бір­бірін алдайды, бірақ өзгеден бұрын өздерін алдайды. Және ең ғажабы мен ең сорақысы, әркім қай шындыққа сенетінін өзі таңдайды. Сондықтан да бұл әңгіменің екі түйіні бар. Әулиелікке сенбейін десең, Исраил расында да жақсы бала болды ғой. Оның жанжалды тоқтатып, ашулыны сабасына түсіретіні - өзінің пәк ананың құрсағында дүниеге келгеніне сенетіндігінен еді ғой. Сонда әдемі өтірік артық па, сұрықсыз шындық артық па? Бір кезде баласы үшін әдемі аңыз ойлап тапқан ананы, өзінікі сияқты тағы бір өтірікпен алдау керек пе, жоқ па? Алмаз тағы да адамзатқа ортақ сұрақтарды ортаға тастайды. Қай халықтың өкіліне аударып берсеңіз де түсінікті. Қай уақытта да өзектілігін жоймайды.

Қандай болсын, бірақ өзге қалам иесін қайталаудан пұшпаққа шыққанды көргеміз жоқ. Бір ғана тілек, Алмаз шетелдік жазушылардың шырмауында қалып қоймай, өз соқпағын тапса екен деп тілейміз.

Әсия Бағдәулетқызы