Мұрагер

Соңғы онжылдықта әдебиетке қосылған лекке қарап, көпшіліктің көңілі толмайтыны рас. Олай болатыны, сол көпшілік қазақтың классикалық прозасының лайықты ізбасарын іздейді... Бірақ көре алмайтын болу керек. Жастардың шимайлап жүргендерінің бәрі сол киелі әдебиеттің солқылдақ, солғын көлеңкесі ғана сияқты. Жоғарыдағы даңғылды жаңа белеске көтеру жайы былай тұрсын, жалғап әкетер қуат жастардың көбінен байқала бермейтіні шындық. Майлин, Әуезовтерді былай қойғанда, Кекілбаев пен Мағауиндермен қатар қойсаң, кейінгілердің бойлары пәкене, ұстындары осал, ізденістері майда сияқты әсер қалдырады.

Ал Мұрат Алмасбекұлын оқығанда сол дәстүрлі прозаның ізбасарын шырамытқандай, көңілің аздап орнына түседі. Оның шамшырағы –  ұлттық тақырып. Не жазса да қазақы таным тұрғысынан жазады. Және жатық тілмен, аға буыннан қалған майда мәнермен жазады. Сондықтан кейінгі буында дәстүрлі әдебиетті ертеңге жалғайтын бір жазушы болса, ол осы М.Алмасбекұлы болуға керек.  Әйтеуір, ішкі түйсік солай дейді.

«Үш бейіт»

Мұрат Алмасбекұлының бұл әңгімесінде көп жазушының қолынан келмейтін, бірақ шын суреткердің жазуында болуға тиіс бір белгі бар. Ол ­ шебер өрілген композиция мен шиыршық атқан драматургия. Байшағыр, Сеңгір, Жәнібек... Қай батырдың бас кейіпкер екені белгісіз, анығы, бас кейіпкер мұнда – жаумен қапысыз алысқан күллі қазақ әскері. Шығарманың балталауға келмейтін көркем тілінде жиі қолданыла бермейтін оралымдар да көп, соған қарағанда бұл талантты, шабытпен жазылған туынды болса керек.

Оқығанда, кейіпкермен бірге уайымдаудың (сопереживание) не екенін еске түсіресің. Оның сыры – қайыс қамшыдай өрілген ішкі драматургиялық желісінде. Қараңыз. Шүршіт пен қазақ әскері кездескен. Қазақтар көмекке келер қосынды күтіп жатпай, көп шүршітті аз күшпен­ақ тосып алған. (Алғашқы ілгек: бірінші кедергі. Егер әңгіменің драматургиялық желісін бір сызық деп есептесек, бастала бере, сызығымыз төмен түседі). Алғашында қалың қолды байқаған Байшағыр тіксініп қалады. (Кедергі күшейе түсті, сенім сетінеп барады, сызық төмен кетіп барады). Талай майданды көрген Сеңгір селт етпейді. Ақ туын желбіреткен Жәнібек арынды ұран тастайды. (Драматургиялық сызық көтеріле бастайды, көңілде жылтыңдап, үміт оты тұтанады). Сол сәтте атын ойнатып, шүршіттің батыры пайда болады. Жекпе­жек. (Екінші кедергі. Қолбасынан айырылу қаупі. Жүйкеңіздің әлдебір талшықтарымен қауіпті күйді сезесіз). Жоқ, Жәнібек емес, Қуандық батыр шығады. (Аздап болса да жеңілдеді, қалай болғанда да бас сардарға қауіп жоқ. Бірақ кедергі бар. Қуандық та қазақтың батыры ғой). Қуандық шүршітті жеңеді. (Сызық жоғары өрлейді). Екінші шүршіт шығады. (Сызығымыз тағы да төмен түседі). Оны да жеңеді. (Қайтадан көтеріледі). Үшінші шүршіт шығады. Сипаттауын қараңыз: «...есік пен төрдей қара атқа өңкие мінген біреу шықты. Сыртқы пішіні дәл бір ат үстіне үйе салған балшық тәрізді екен. Қара қожыр бетіндегі жыланның тісіндей түктері тікірейіп, қара қошқыл қан толған көздері қараңғы көрдей үңірейеді»... Мынаның сойы бөлек, яғни Қуандық қапы кетеді­ау, бәтшағар, онсыз да санымыз аз болып тұрғанда, қазақ әскерінің тауы шағылатын болды-ау... (Сызық қайтадан төмен кетті). Жоқ, шүршіт Жәнібекті нұсқайды. Тағы да уайым жейсің. Сардарсыз қалып жүрмейік... (Сызық құлдилай берді). Тәңірдің көзі түзу екен, жеңді. (Жоғары шапшыды). Кескілескен айқас. Басымдық қазақ әскерінде. Екінші бөлімде Сеңгір мен Байшағырлар шолғыншы болып шүршітке ереді. (Сызық бірқалыпты). Абайсызда қоршауда қалады, үшеуі ер өлімімен өледі. (Сызық күрт түсті). Аман қалған Сеңгір үш досын көзден тасалап, қосынға қайтады. (Сызық құлдилай береді). Шүршіт әскері шегінбегені мәлім болады. Жәнібек шешуші шайқасқа дайын. (Шығарманың кульминациясы осы тұс). Майдан даласындағы ақылды ұрыс, сенімді жеңіс. (Сызық күрт көтерілді, шығармамыз мәресіне жетті).  Байқап отырсаңыз, шағын ғана әңгіме тартысқа толы, ішкі өмірі қайнап жатыр.

Бұл –эксперимент те, барлау да емес, ересек автордың есті шығармасы. Ең кереметі, «аруақтап» тұрған рухты шығарма. Қараңыз: «Осы сәтте айғайға бүйірі қызған тор қасқа ауыздығымен алыса тік шапшыды. Батырдың қолындағы толқынданған ақ ту да дүр сілкініп, алаулаған ақ шоғыр ұшы тауларды қақыратып, жауларды қалтыратқан ұранмен бірге көк аспанды кернеп кеткендей болды Байшағырға».

Шүршіттерді қалай сипаттайды: «Қытай шерігінің ереуілдей шаптыққан айқайы». Қазақтарды қалай сипаттайды: «қабыландай ширығып, қаршығадай түйіліп тұрған қазақ қолы»,  «қазақ қолының өр ұрандары»... Бірақ авторлық бағалау шүршітті ылғи жығып беріп отыр екен демеңіз. Мысалы, жекпе­жек көрінісін алыңыз. «Жәнібек жартастай денесі ат белін жаншып, қауғадай қаба сақалы кеудесін жапқан қарсыласының алып күш пен алымды айланы тең қолданатын қатерлі дұшпан екенін аңдады. Айбалталарын оңды-солды ұршықша үйіріп, серпе қаққанда, сілтеген найзасының сабын сындырып, қолын сырқыратып жіберді» дейді. Текетірес, конфликт бар. Жаудың осал еместігін баса айтады.

Әңгімені оқып отырып, жазушының көркемдік қиялы тудырған жағдайға қапысыз иланасың. Және амалсыз өзіміз жайлы ойлайсың. Бейбіт заманның босбелбеу ұрпағы шейіт кеткен батырларымыздың жұрнағына да, тырнағына да татымаймыз­ау... Шығарманың соңында «үш бейіттің «биіктей түскені» тегін емес. Олар бұдан кейін де биіктей береді.

«Бура Доңғыл»

«Бура Доңғылда» екі тосын дүние бар: кісікиік пен түйекиік. Ескі аңыз болса керек. Тақырыптың өзі мистикалық ауанға жетелейді. Бірақ мұндай тақырып үшін қаламгердің тілі тым байыпты, байсалды, тіпті сараң дерсіз. Кісікиікке кездесу сәті де соншалықты әсерлі шықпаған. Оқырманның үрейін ұшыратын, қиялын ұштайтын ештеңе көрмейсіз. Экспрессиямен бояуларды қалыңдатып, кісікиіктің образын таңсық ете түсуге болар еді.

Мына бір тұсын оқиық: «Тұла бойына жаңа туған жас ботаның түгіндей тықыр да қою жүн өскен. Денесіндегі түгі демесең, бүкіл түр-тұлғасы адамнан ажырағысыз... - Сонда бұл неғып жүрген болды, - деді басқа не айтардың ретін таппаған Тоғай балуан». Қарап отырсаңыз, кейіпкерлердің «бағалауы» көршінің иті қотанға кіріп кеткендей жайбарақат. Кісінің кісікиікті көруінің өзі тосын құбылыс. Ал оны екіншісінің келіп ертіп әкетуі ­ тіпті керемет оқиға. Бірақ кейіпкерлердің қабылдауы бәрін бұзып тұр, сюжет әлсіз ширайды. Дегенмен әңгіме мақсатына жеткен: ессіз адам мен тылсым табиғаттың қарама-қайшылығы туралы нелер ойларға жетелейді.  

«Ноқта»

«Ноқтаның» идеясы да, көркемдік қуаты да толысты, тілі шұрайлы. Сюжет желісі мынадай. Құлан үйірінің ішінде жүрген жылқыны байқап, көңілі құлаған Асу, күндердің күні жаңағы Ақкөк жылқыны қолға түсіреді. Жанындағы жылқышыларға бір-бір құланнан үлескен. Бірақ дала тағысы қолға көнбей, темір ноқтаны жатсынып, ақыры арам өледі. Ең сұмдығы, Асу Ақкөктің мойнына сіңіп кеткен ноқтаны көріп түршігеді. Бұл сәтті жазушы былай түйіндейді: «Ноқталы басқа бір өлім» дегенді бұрынғылар қалай толғап айтқан. Көзге көрінбегенімен сол ноқта менің де, мына сенің де басыңда тұр»... Осылай деген қарт саптама етігін сықырлатып, үйге беталды. Ойланып қалған Асу жалпақ алақанымен бет-аузын ұзақ сипалап, бедері де, берері де белгісіз «ноқтасын» ұстап көргісі келді».

Әңгіме осылай аяқталады. Адам тағдырдан қашып құтыла алмайды. Өліп қана құтылады. Бірақ өлім де сол тас құрсаулы тағдырдың жазуы. Құландардың ноқтаны жатырқап өлуі –  тағы жануардың тектілігі мен кісі баласының меңіреу қатыгездігін көрсетеді. Көрсетіп қана қоймайды, осыған дейінгі «Бура Доңғылдағы» сияқты, адамның ессіз, менмен заңдары мен табиғаттың ілкі заңдылықтарын бетпе-бет қойып шендестіреді.

Сол сияқты, Ақкөктің де ноқталы кетуі – адам баласы қатыгездігінің айғағындай. Ең өкініштісі, адамдар мұндай қиянатты жан­жануарларға ғана жасамайды, бір­біріне де көрсетеді. Жүрегін жаралайды, жанын қыл бұрауға салады, қиянатқа қия салады. Өмірде Сабылдық пен Байғаралардың сирек кездесетіні қандай өкінішті...

М.Алмасбекұлы табиғат көріністерін сипаттағанда  немесе  әлдебір тұрмыс заттарын немесе өсімдіктерді атағанда, біздің талай жастар қызғанышпен қарауға тиісті. Өйткені ол өткен ғасырлардың өкіліндей, зерделі шалдардың жұрнағындай елестейді. Техникалық, стильдік тұрғыда да Мұраттың жазуынан мін табу қиын. Суреткерлік өресі кең, құлаш сермейтін тақырыбы да отбасы-ошақ қасы емес. Жазуында жиі кездесе бермейтін тіркестер, бейнелі сөздер, көпшілікке таңсық оралымдар бар: «сүмбедей денесі», «маңдайға басқан сетері», «ой шүңеті», «сүркей суық», «ұтық-ұтығымен қонған ауылдар», «сүлкіні түсу», «күдір соқпақ», «таңын тартқан тайдай тәлтіректейді»... Ол уақыттың өзін «ет қайнатым, сүт пірісіммен» өлшейді. Оның кейіпкерлері де қаймағы бұзылмаған кәусар тілде сөйлейді. «Қайда барасың?» демейді, «Бұл не жортуыл?» дейді...

Қорыта келгенде, суреткерлік тәсілдер, идеялық ұстындар тұрғысынан М.Алмасбекұлын дұрыс бағытта қалыптасып келе жатқан қаламгер деуге болады. Ол бізге, алау-жалау жасандылық пен ессіз еліктеу заманындағы қазақы танымның күзетшісі болып елестейді. Текті бабалардан бастау алған дәстүрлі танымның лайықты ізбасарындай әсер қалдырады. Ендеше, қаламгердің осы абыройлы міндетті абыроймен атқарып шығуына тілектеспіз.

Әсия Бағдәулетқызы