Бекзаттық

Қалам ұстаған адам өзін әлемге әйгілейді (даусы жеткен жерге дейін, әрине). «Мен мұндаймын». Қаласа да, қаламаса да сол, «өлең шіркін өсекші жұртқа жаяр...». Жазушының өзі қызық болған сайын, оның жазуының да құны артады. Қаламгердің бірінде интеллект болады, бірінде сырнап-қырналған стиль болады (оның екеуі де ізденіспен қалыптастыруға мүмкін нәрсе), бірақ өте сирек ­ жүре жинауға келмейтін, қолдан жасауға болмайтын сипаттар ұшырасады. Мысалы, жазудағы мінез. Сырбаздық. Бекзаттық. Ішкі ырғақ. Қуаныштысы, Мирастың жазуында сол сипаттар бар.

Ол кейде біздің жабайы әлемге адасып келген, жырақтағы жарық дүниенің жаршысындай көрінеді. Ол жазған дүние іңкәрлік белгісіндей әсер етеді. Әйтеуір, бізге ұсынылған үш әңгіме де сондай. Үшеуі де естелік.  Естелік болғанда да, ата­-анаға деген сағыныш белгісімен өткен балалық шақ жайлы ыстығы басылмаған естелік. Үшеуінде де басын салбыратып, ойланып жүрген кішкентай адамды көресіз. Көресіз де, туысыңыздай қабылдайсыз.

Кейде ойын баласын бақылап отырып, қызықтайсыз ғой. Қалай ойлайды? Не жайлы ойлайды? Өзіңіз де бір кезде бала болғансыз, бірақ ол қабылдау қазір жоқ, айырылғансыз, ұмытып қалғансыз. Баланың әлемі сізге бейтаныс, жұмбақ. Жазушы ғайыптан тайып, сол балаң күйді, жан сезінісін лайлап алмай сақтаған. Бір тетікті басып қалады ­ сол күйге түсіп кетеді.

Ол оқиға қиыстырып, сюжет шиеленістіріп әуре болмайды, бірақ жазушылық қарымының күштілігі, қарапайым оқиғасының өзі көз алдыңызда көркемсуретті фильмдей жылжиды. Бұл – сиқыр, сөзбен сипаттауға келмейтін, бірақ арбап алатын сиқыр.

«Ащы алма»

«Ащы алмада» Харуки Муракамиді еске түсіретін музыкалық ырғақ бар. Шығармадағы ең құнды дүние − кейіпкерлерінің көңіл­күйі:  мұңды, сәулелі өлең секілді әсер қалдырады. Жас жазушылардың көбі тілге салақ қарайтыны бар. Ал Мирас керісінше, сөзге тиянақты, аса ұқыпты: онда орашолақ орамдар, тікірейіп тұрған тіркестер болмайды. Әңгіменің тілі жатық, өз­өзінен құйылып отырғандай әсер етеді.

«Кей күндері кемпір екеуі қатар-қатар жайғасқан кино кинокөрерменінше ауа сыртындағы кеңістікке телмірген күйде алақандарын тізелеріне қойып күн ұзақ отырады.  (Кейін ойласа, ол бір базардан қайтқан, бірі о жаққа енді ғана бет түзеген екі адамның дәл жолдары түйіскен тұсы екен)». Кемпір мен бала, олар жайғасқан аула, екеуінің қимылсыз отырысы көз алдыңызға елестейді. Эстет режиссердің әдемі ойластырған кадры сияқты, әңгімеде көз алдыңда тұрып алатын осындай көріністер көп.

М.Мұқаштың жаттанды теңеулерге үйір еместігі қуантады. Мысалы, «кішміштей бет-аузы» дегенін алыңыз. Кейіпкердің бетін мыжырайған кішмішке теңеу арқылы-­ақ, оның шөкімдей ғана, бір уыс кемпір екенін жеткізіп тұр. Жазушы кемпірдің алманы кептіретінін, оның ащы болатынын да бекер айтпайды. Марқұм, өзі жинаған ащы алма сияқты, бойындағы бұғып қалған мейірімімен бірге, ешкімге керек болмай өтті де кетті. «Аузына кемпір марқұмның қышқыл жеміс қағының дәмі келгендей болды. Қышқыл емес, көк татыған ащы дәм. Алма да ащы жеміс қой. Тірлік те бірде кермек, бірде тәтті...» дейді. Дәл осы жерде тоқтай қалса, әңгіме сәтті аяқталайын деп тұр еді.

Бірақ әңгіме аяқталған жоқ. Кенеттен «Ол бала құрбысы Аленаға барып қайтуға бекінді» дейді Мирас. Біздіңше, осы сөйлем артық. Түсінікті, адамның балалық шақтағы достарын сағынуы қалыпты жағдай. Бірақ бір естеліктің әсерімен,  қай қиырда жүргені белгісіз Аленаны аяқ астынан іздеп барам дегені, әшейін айтыла салған сөздей әсер етті. Шығарманың жүрекжардылығына жат. Өз естеліктерінің құшағында, рефлексияда отырған адамның аяқ астынан белсенді әрекетке сілкінуі үйлесімсіз, себебі ­ мотивациясы ашылмады.

«Жер мен көк»

Бұл да – «флэш бэк». «Терезенің ернеуінен сырғып түсіп, тұнжыраған күйі сыртқа қарай беттеді. Құлағына сырт жақтан бірқалыпты ырғақпен гу-гу айналған сеператордың дыбысы келді». Расында да, кейіпкермен бірге сіз де терезеден сырғып түсіп, сол сеператордың даусы шыққан жаққа жүресіз. Сосын санаға сіңісті, көңілге жақын қаншама суретті тірілткені үшін, жазушы жайлы ризалық пейілмен ойлайсыз. Мирас атмосфераны беруге шебер, көбінде кейіпкер психологиясын керемет меңгергенін және нәзік ирониясын байқайсыз: «Біссіміллә! Жар бола гөр, Жаратқан ием!» деді іштей. Мағынасын онша ұқпағанмен әжесінен үйреніп алған сөздері», «Әжесі жүрісін жылдамдатып, мұны сүйрей-мүйрей, алға қарай аршындай ұмтылған».

Баяндаушы – бір жағы кейіпкердің ішінде, әлемді соның көзімен қабылдайды.  Әрі жанында: баланың білуге, ойлауға тиіс емес дүниелерін ойлайды. Мысалы: «Мамасы мен папасы келген сайын небір костюмдерді әкеледі. Бірақ әжесі бәрін жақсылап қаттап, көк кебежесіне тығып тастайды. «Мерекелерде, той-томалақта кигенің жөн», - дейді. Талай тойлар да өтті ғой, бәрібір кигізбейді. Соған қарағанда, бұ кісі күткен мейрам айырықша бір мейрам болуы керек!». Баланың қабылдауына лайықтап жазылған, әңгіменің бұндай тұстары аса шынайы шығады. Ал келесі, кейіпкердің «жанынан алыстамаған» авторлық баян: «Жұрттың айтуынша, әйелімен ажырасқан, үстел жағалай бастаған баласын бірге әкеткен. Сол сәбиін сағынады». Мирас осы екі тәсілді жымын білдіртпей өреді. Оның жазуында сезімсіз, немқұрайлы бір сөйлем жоқ. Сөзсіз, тамаша техника.

«Меруерт»

Бұл да қаладағы ата-­анасын сағынған, ғашық болғыш баланың «бастан кешкендері». Әңгіме кейіпкердің оянуынан басталады. Тым тәптіштеп жатпаса да, сіз сол баламен бірге оянып, әжесінің сиырды өріске шығаруға кеткенін түсініп үлгеріп, итті еркелетіп, көрші үйінің алдындағы «Жигулиді» көріп, сағындырған Меруерттің келгенін аңғарып, жылдам бетіңізді жуып, киім ауыстырып үлгересіз. Мирастың баяндауының ерекшелігі сол, оқырман процесске қатысушы, ол бір сәтке де кейіпкерден қалмайды, ілесіп отырады.

Бірақ әңгіме біраз жерге келгенде бағанадан бері «әже» деп отырған кісінің аяқ астынан неге «ана» болып кеткенін түсінбей қаласыз: «Анамның айтатыны дұрыс екенін де білем. Және сиырды өріске шығаруға аса құмартқан да емеспін. Тек шешем қысқа уақыт жанымнан кетіп қалған мезгілде үлкен үйде жалғыз қалудан қорқатын да сияқтымын». Ал келесі абзацта қайтадан әже болып шығады: «Біраздан соң «ашуым» басылған мен жаңа пісірілген сүттің қаймағын нанға жағып жеп, әжемнің жанында шай ішіп отырамын».  Әжеңізді «үлкен шешем, ұлы анам» деп пайдалану басқа да, «анам, шешем» деп айту бір басқа ғой. Соны ескеру керек сияқты.

Әңгіменің аяғына қарай бір сызықтың бойымен дамып келе жатқан баяндау, арнасынан жаңылғандай болады: «Сәтсіздік атаулыны жек көрем. Тіпті, жейдемнің түймесі түсіп қалса да, біразға дейін мазам кетіп, тұнжырап жүретін мінезім бар. Ұсақтықтан емес, әрине. Көңілге қымбат асылдарымнан жастай ажырап, жан күйзелткен нәзіктігімнен, бәлкім...». Баланың ішінде отырған автор, кейіпкерінен әп сәтте алыстап кетті, ересек адамның көкжиегінен сөйлеп тұр. Бұл ­ авторлық баянда табылған мөлдір ағысты бұлдыратып жібергендей әсер етеді. Осындай ұсақ-түйектерді есептемегенде, Мирастың жазғандарын оқыған кезде самал жел соғып өткендей, жылы сезімге бөленесің.

Кейбір шет ел авторларын оқығанда, мысалы, Ремаркті: кейіпкерлерінің ерекше тәрбие-болмысын, джентльмендігін байқайсыз. Байқайсыз да қызығасыз. Қазақ жазушылары көбінде, ғашықтық туралы жазып отырғанда да қыз-­қырқынға стереотиптер терезесінен қарайды. Ал Мирастың сойы бөлек. Мысалы, «Ащы алмадағы» Аленаға, «Меруерттегі» Меруертке деген ізет, қамқорлығы ерекше. Мұндай әдебиетті оқып өскен ұрпақ сөзсіз джентльмен болып тәрбиеленеді. Қысқасы, Мирасқа тек жаза берсін дейміз. Тілек сол ғана.

Әсия Бағдәулетқызы