ассалаумағалейкум

!

Романды оқитын сәтте одан көп нәрсе күттім."«Қазақтың 100 романы» рейтингісінде бекерден-бекер ойып тұрып орын алмас" деп ойладым.Жазушы Ғабит Мүсіреповтың көп жұмысты атқарғаны байқалады:19 ғасырдағы халықтың отырықшылық келе бастаған сәттегі тұрмыстық проблемасы мен басты кейіпкерлердің образы бізге керемет ашылған.Ұлпан-Ағыбай батырдың қызы,жасына қарамастан ақылдылығы мен ерте жетілген,мінезі өжет келген қыз.Есеней-Кенесарының билігіне бағынбайтын,орыс патшасының билігіне жақын келетін,төрінен көрі жақын уақытта болса да жұрттың аяқ тартарлық биі.Романның шарықтау шегі Есенейдің Ұлпанды тоқалдыққа алып,оның өзінің "Есенейі" ету.Ұлпан жиырманың төңірегіндегі жас қыз бола тұра,нағыз Есенейдің орнына "Есеней" болып,ел ісіне араласып,лидер ретінде дұрыс шешімдермен ел қамын жеген адам бола білді.Бүкіл сюжет бойы Ұлпан кейіпкерлік аркадан сәтті өтті:Ол Есенейге тұрмысқа шықпай тұрып басқаша болды,ал тұрмысқа шыққан соң-мүлде басқа адам.Басты кейіпкер жақсы жаққа дамыды.Романды 4 рет оқыдым,осы тәжірибемнен соң байқаған "плюстарым" осы болды. Бірақ,өз басыма роман ұнамады.Оның өзіндік себептері көп.Бірақ,тек басты мәселелерді айтқым келеді. 1)Романның актуалдығы Роман сонау 19 ғасырдың бел ортасындағы Кенесары көтерілісінің тұсындағы оқиғаларды сипаттайды.Жазушының сол кезеңді сипаттап жазғанына ризашылық білдіруіміз керек,ол бәрін егжей-тегжейлі түсіндіруге тырысқан.Романның актуалдылығы Кеңес Одағының оқырмандарына дейін созылғанына шүбәм болмаса да,қазіргі заман оқырмандарының жаппай оқи қоярына күмәнім бар.Өйткені романды оқып отырған кезіңде бастапқы 100 бетке дейін қалтқысыз оқуға әбден болады,әрі қарай автор сюжетті қалай дамытқаны түсініксіз.Оның үстіне қазіргі заман оқырмандарына ежелгі қазақтардың күнделікті тұрмыста немен айналысқанын ежіктеп түсіндіру-оларды қызықтырудың үздік шешімі емес екенін байқайсың.300 беттік романның осыншалықты майда-шүйдені талқылайтыны-оқырманның ішін пыстыру ықтималдығы өте жоғары.Өзіме алғаш рет романды оқыған кезде,өте қиын болды.Зер салып оқуға тырыссаң да,бастапқы 100 беттен соң романды оқу-азапқа айналады. 2)Конфликттің әлсіздігі Романда драмалық сезім өте әлсіз.Өйткені,кейіпкерлер арасындағы конфликт есте қаларлықтай жарқын емес.Кейіпкерлердің ішкі уайымы,өмірлік мақсаттары бізге түсініксіз."Кім нені қалайды?Кім не істегісі келеді?Не үшін?" Айтыңызшы,романдағы қай кейіпкердің образы сізге ерекше болып есіңізде қалады?Ұлпан ба?Жоқ,бұл тым қарапайым жауап.Өйткені,кітаптың аты мен басты кейіпкердің аты сондай.Ал Есеней ше?"Есеней бірдеңені алам десе-"алды" деп есептей бер"...Таныс сөз бе?Автордың өрескел қателік жібергенін осы жерден байқаймыз:ол Есенейге шексіз билік берді.Өзіңіз ойлаңызшы:мыңғырған малы бар,бірнеше рулы елді ашса-алақанында,жұмса-жұдырығында ұстап отырған,дені сап-сау,төрт құбыласы түгел ер адамның қандай ішкі уайымы болуы мүмкін?Болса да,бұндай адамға сіз қалай жаныңыз ашып,уайымдай аласыз?Және бұндай мықты адаммен кім конфликтке түсуі мүмкін?Түссе-әрине,ол бейбақ Есенейден жер жастанады.Сондықтан,Есенейге тіке келетіндерді сюжет бойы көрмейміз.Ал сюжетке маңызы бар кейіпкерлердің бәрі Есенейдің сойылын соғатын болғандықтан,олармен де конфликтке түсушілерді таппаймыз.Өйткені,олар үшін Есенейдің жаны пида екенін жақсы білеміз. Осы себепті,романда конфликттер өте "майда" болып келеді немесе олар мүлде жоқ.Романды "ескі" деп ақтай қояйын десең,ойымызға Мұхтар Әуезовтың "Абай жолы" орала кетеді.Иә,ол "Ұлпаннан" да көлемді роман.Бірақ екеуі замандас болғандықтан,екеуін салыстыруымызға себеп бар."Ұлпанның" басты кемшілігі-есте қаларлық конфликттің жоқтығы.Ал "Абай жолында" есте қаларлығы былай тұрсын,аты аңызға айналған,әлі күнге дейін актуалды конфликт бар.Қодар шалдың жесір келінімен ойнастық жасауы,сол үшін екеуінің де қатаң жазаға ұшырауы-әлі күнге дейін оқырмандар арасында дисскусия тудыратын конфликт.Ал "Ұлпанда" ше?Дисскусия тудыратын не бар?Белгісіз... 3)Екінші рөлдегі кейіпкерлердің біртиптілігі Ағайынды Түрікпендер(Әсіреп-үлкені,Мүсіреп-кішісі),Ұлпанның ата-анасы(Ағыбай мен Несібелі),Шынар мен оның шешесі,Айтолқын...Айта берсең көп.Бұлар сюжетке әсер ете алатын кейіпкерлер.Бірақ,бірдеңе дұрыс емес секілді көрінеді.О не десеңіз,кейіпкерлердің біртиптілігі.Бәрі де Есеней бидің сойылын соққанымен қоймай,оған тым адал қызмет етеді.Ал бұл өз кезегінде конфликт тудырмай,драманы әлсірете береді.Ал кейіпкерлердің бізге не құндылық ұсынарын сынасақ:ағайынды Түрікпендер дәулет жимайтын,өз күндерін өзі көретін қарапайым кісілер.Шынар-Мүсірептің әйелі,Ұлпанға құрбы фигурасында қызмет атқаратын тұлға.Бұлардың сюжетке ықпал ету үшін Есенейге әсер ете алулары керек,бірақ төрт құбыласы түгел биге бұлар не десін?Ал ағасы Әсірептің әйелінің іш пысарлық кейіпкер болғаны сонша-романды төрт рет оқысам да,есімін еске сақтай алмадым.Бұлар түк емес десеңіз,нағыз сұмдық Ұлпанның ата-анасында.Ағыбай мен Несібелі Ұлпанды бейне бір,жұрттың күштеп тұрмысқа алып кетуі үшін өсіргендей көрінеді.Ағыбайдың қарыз алған кісісі(атын ұмытып қалдым) Ұлпанды күшпен әкетпекші болғанда,Ағыбай оны алып қала алмас еді(Құдай оңдап,үйлерінде қонақта Есеней мен оның жігіттері болып,Ұлпанды аман алып қалды).Ал жетпістегі Есеней жиырмадағы қызына көз тіккенде әйелі Несібелімен қоса ауыздарына құм құйылып,өз пікірлерін білдірмеулері-жыныңды келтіреді.Сонда қыздарын не үшін өсірді?Сонда өз позицияларын білдіре алмаса не ата-ана болғаны?Авторға мыңда бір рақмет,Ұлпан Есенейге ұзатылған соң Ағыбай мен Несібеліні кейінгі сюжетке қоспады.Ал маған драмалық тұрғыда ұнаған-есуастау келген Еламан болды.Есенейдің інісі осынау іш пыстырарлық атмосферада конфликт туындатып,драманы арттыратын жалғыз үміт еді.Белгісіз себептермен,автор оны да "унитазға ағызып жіберді". 4)Романды экранизациялау мүмкіндігі Мойындаңызшы,егер «Qazaqstan» телеарнасы "Ұлпан" телесериалын көрсетсе,мұқият көресіз бе?Бәлкім,отбасыңызбен ас ішіп отырғанда кездейсоқ көріп қаларсыз.Ал роман туралы толықметражды көркем фильм кинотеатрларға жол тартса,ақша құртып барар ма едіңіз?Күмәнім бар. "Барам" десеңіз,фильмді қай жанрға жатқызар едіңіз? Мелодрама? О не дегеніңіз!Жетпістегі шал мен жиырмадағы қыздың "махаббаты" көрерменді кинотеатрға лап қойғызады дегенге сену қиын. Хоррор? Романда қантөгіс пен зорлық-зомбылық сахналары жоқ.Демек,көрермен неден қорқуы керек?Іш пыстырарлық,ұйқы келтірерлік сюжеттен қорқуы керек пе? Драма? Конфликті аз романнан қандай драма көрмексіз?Режиссер мен продюсер ойдан бірдеме қоспаса,сіздің көз жасыңызды келтіретін сахнаны көретініңізге кім кепіл? Қорытынды: "Ұлпан" романы Мүсіреповтың ең үздік шығармасы емес.Одан да асып түсетін шығармалары баршылық.Бірақ,автордың атқарған еңбегін елей отыра,оған бір жұлдыз қою-қылмыс.Мүсірепов-өте керемет жазушы,бірақ "Ұлпан" романы «Қазақтың 100 романы» тізіміне кіретіндей роман екеніне үлкен күмәндар мен сұрақтар бар.Жаңа заман оқырманы ретінде айтарым:Романды уақыт өте келе келер ұрпақтың ұмытып кету қауіпі жоғары.Экранизацияға ыңғайсыз романды тарихи жанрда түсірмесе-басқалай есте қаларлық етуге болары белгісіз.Егер сіз ежелгі тарих пен отаршыл кезеңдегі тұрмысқа қызық болса(ондай адам бар ма екен қазіргі кезде,қызық...)-роман сізге дәл келеді.Ал егер жаңашыл,популист оқырман болсаңыз-романнан көп нәрсе күтіп оқымаңыз.Көңілізге қаяу салуы мүмкін.

Романды оқитын сәтте одан көп нәрсе күттім."«Қазақтың 100 романы» рейтингісінде бекерден-бекер ойып тұрып орын алмас" деп ойладым.Жазушы Ғабит Мүсіреповтың көп жұмысты атқарғаны байқалады:19 ғасырдағы халықтың отырықшылық келе бастаған сәттегі тұрмыстық проблемасы мен басты кейіпкерлердің образы бізге керемет ашылған.Ұлпан-Ағыбай батырдың қызы,жасына қарамастан ақылдылығы мен ерте жетілген,мінезі өжет келген қыз.Есеней-Кенесарының билігіне бағынбайтын,орыс патшасының билігіне жақын келетін,төрінен көрі жақын уақытта болса да жұрттың аяқ тартарлық биі.Романның шарықтау шегі Есенейдің Ұлпанды тоқалдыққа алып,оның өзінің "Есенейі" ету.Ұлпан жиырманың төңірегіндегі жас қыз бола тұра,нағыз Есенейдің орнына "Есеней" болып,ел ісіне араласып,лидер ретінде дұрыс шешімдермен ел қамын жеген адам бола білді.Бүкіл сюжет бойы Ұлпан кейіпкерлік аркадан сәтті өтті:Ол Есенейге тұрмысқа шықпай тұрып басқаша болды,ал тұрмысқа шыққан соң-мүлде басқа адам.Басты кейіпкер жақсы жаққа дамыды.Романды 4 рет оқыдым,осы тәжірибемнен соң байқаған "плюстарым" осы болды. Бірақ,өз басыма роман ұнамады.Оның өзіндік себептері көп.Бірақ,тек басты мәселелерді айтқым келеді. 1)Романның актуалдығы Роман сонау 19 ғасырдың бел ортасындағы Кенесары көтерілісінің тұсындағы оқиғаларды сипаттайды.Жазушының сол кезеңді сипаттап жазғанына ризашылық білдіруіміз керек,ол бәрін егжей-тегжейлі түсіндіруге тырысқан.Романның актуалдылығы Кеңес Одағының оқырмандарына дейін созылғанына шүбәм болмаса да,қазіргі заман оқырмандарының жаппай оқи қоярына күмәнім бар.Өйткені романды оқып отырған кезіңде бастапқы 100 бетке дейін қалтқысыз оқуға әбден болады,әрі қарай автор сюжетті қалай дамытқаны түсініксіз.Оның үстіне қазіргі заман оқырмандарына ежелгі қазақтардың күнделікті тұрмыста немен айналысқанын ежіктеп түсіндіру-оларды қызықтырудың үздік шешімі емес екенін байқайсың.300 беттік романның осыншалықты майда-шүйдені талқылайтыны-оқырманның ішін пыстыру ықтималдығы өте жоғары.Өзіме алғаш рет романды оқыған кезде,өте қиын болды.Зер салып оқуға тырыссаң да,бастапқы 100 беттен соң романды оқу-азапқа айналады. 2)Конфликттің әлсіздігі Романда драмалық сезім өте әлсіз.Өйткені,кейіпкерлер арасындағы конфликт есте қаларлықтай жарқын емес.Кейіпкерлердің ішкі уайымы,өмірлік мақсаттары бізге түсініксіз."Кім нені қалайды?Кім не істегісі келеді?Не үшін?" Айтыңызшы,романдағы қай кейіпкердің образы сізге ерекше болып есіңізде қалады?Ұлпан ба?Жоқ,бұл тым қарапайым жауап.Өйткені,кітаптың аты мен басты кейіпкердің аты сондай.Ал Есеней ше?"Есеней бірдеңені алам десе-"алды" деп есептей бер"...Таныс сөз бе?Автордың өрескел қателік жібергенін осы жерден байқаймыз:ол Есенейге шексіз билік берді.Өзіңіз ойлаңызшы:мыңғырған малы бар,бірнеше рулы елді ашса-алақанында,жұмса-жұдырығында ұстап отырған,дені сап-сау,төрт құбыласы түгел ер адамның қандай ішкі уайымы болуы мүмкін?Болса да,бұндай адамға сіз қалай жаныңыз ашып,уайымдай аласыз?Және бұндай мықты адаммен кім конфликтке түсуі мүмкін?Түссе-әрине,ол бейбақ Есенейден жер жастанады.Сондықтан,Есенейге тіке келетіндерді сюжет бойы көрмейміз.Ал сюжетке маңызы бар кейіпкерлердің бәрі Есенейдің сойылын соғатын болғандықтан,олармен де конфликтке түсушілерді таппаймыз.Өйткені,олар үшін Есенейдің жаны пида екенін жақсы білеміз. Осы себепті,романда конфликттер өте "майда" болып келеді немесе олар мүлде жоқ.Романды "ескі" деп ақтай қояйын десең,ойымызға Мұхтар Әуезовтың "Абай жолы" орала кетеді.Иә,ол "Ұлпаннан" да көлемді роман.Бірақ екеуі замандас болғандықтан,екеуін салыстыруымызға себеп бар."Ұлпанның" басты кемшілігі-есте қаларлық конфликттің жоқтығы.Ал "Абай жолында" есте қаларлығы былай тұрсын,аты аңызға айналған,әлі күнге дейін актуалды конфликт бар.Қодар шалдың жесір келінімен ойнастық жасауы,сол үшін екеуінің де қатаң жазаға ұшырауы-әлі күнге дейін оқырмандар арасында дисскусия тудыратын конфликт.Ал "Ұлпанда" ше?Дисскусия тудыратын не бар?Белгісіз... 3)Екінші рөлдегі кейіпкерлердің біртиптілігі Ағайынды Түрікпендер(Әсіреп-үлкені,Мүсіреп-кішісі),Ұлпанның ата-анасы(Ағыбай мен Несібелі),Шынар мен оның шешесі,Айтолқын...Айта берсең көп.Бұлар сюжетке әсер ете алатын кейіпкерлер.Бірақ,бірдеңе дұрыс емес секілді көрінеді.О не десеңіз,кейіпкерлердің біртиптілігі.Бәрі де Есеней бидің сойылын соққанымен қоймай,оған тым адал қызмет етеді.Ал бұл өз кезегінде конфликт тудырмай,драманы әлсірете береді.Ал кейіпкерлердің бізге не құндылық ұсынарын сынасақ:ағайынды Түрікпендер дәулет жимайтын,өз күндерін өзі көретін қарапайым кісілер.Шынар-Мүсірептің әйелі,Ұлпанға құрбы фигурасында қызмет атқаратын тұлға.Бұлардың сюжетке ықпал ету үшін Есенейге әсер ете алулары керек,бірақ төрт құбыласы түгел биге бұлар не десін?Ал ағасы Әсірептің әйелінің іш пысарлық кейіпкер болғаны сонша-романды төрт рет оқысам да,есімін еске сақтай алмадым.Бұлар түк емес десеңіз,нағыз сұмдық Ұлпанның ата-анасында.Ағыбай мен Несібелі Ұлпанды бейне бір,жұрттың күштеп тұрмысқа алып кетуі үшін өсіргендей көрінеді.Ағыбайдың қарыз алған кісісі(атын ұмытып қалдым) Ұлпанды күшпен әкетпекші болғанда,Ағыбай оны алып қала алмас еді(Құдай оңдап,үйлерінде қонақта Есеней мен оның жігіттері болып,Ұлпанды аман алып қалды).Ал жетпістегі Есеней жиырмадағы қызына көз тіккенде әйелі Несібелімен қоса ауыздарына құм құйылып,өз пікірлерін білдірмеулері-жыныңды келтіреді.Сонда қыздарын не үшін өсірді?Сонда өз позицияларын білдіре алмаса не ата-ана болғаны?Авторға мыңда бір рақмет,Ұлпан Есенейге ұзатылған соң Ағыбай мен Несібеліні кейінгі сюжетке қоспады.Ал маған драмалық тұрғыда ұнаған-есуастау келген Еламан болды.Есенейдің інісі осынау іш пыстырарлық атмосферада конфликт туындатып,драманы арттыратын жалғыз үміт еді.Белгісіз себептермен,автор оны да "унитазға ағызып жіберді". 4)Романды экранизациялау мүмкіндігі Мойындаңызшы,егер «Qazaqstan» телеарнасы "Ұлпан" телесериалын көрсетсе,мұқият көресіз бе?Бәлкім,отбасыңызбен ас ішіп отырғанда кездейсоқ көріп қаларсыз.Ал роман туралы толықметражды көркем фильм кинотеатрларға жол тартса,ақша құртып барар ма едіңіз?Күмәнім бар. "Барам" десеңіз,фильмді қай жанрға жатқызар едіңіз? Мелодрама? О не дегеніңіз!Жетпістегі шал мен жиырмадағы қыздың "махаббаты" көрерменді кинотеатрға лап қойғызады дегенге сену қиын. Хоррор? Романда қантөгіс пен зорлық-зомбылық сахналары жоқ.Демек,көрермен неден қорқуы керек?Іш пыстырарлық,ұйқы келтірерлік сюжеттен қорқуы керек пе? Драма? Конфликті аз романнан қандай драма көрмексіз?Режиссер мен продюсер ойдан бірдеме қоспаса,сіздің көз жасыңызды келтіретін сахнаны көретініңізге кім кепіл? Қорытынды: "Ұлпан" романы Мүсіреповтың ең үздік шығармасы емес.Одан да асып түсетін шығармалары баршылық.Бірақ,автордың атқарған еңбегін елей отыра,оған бір жұлдыз қою-қылмыс.Мүсірепов-өте керемет жазушы,бірақ "Ұлпан" романы «Қазақтың 100 романы» тізіміне кіретіндей роман екеніне үлкен күмәндар мен сұрақтар бар.Жаңа заман оқырманы ретінде айтарым:Романды уақыт өте келе келер ұрпақтың ұмытып кету қауіпі жоғары.Экранизацияға ыңғайсыз романды тарихи жанрда түсірмесе-басқалай есте қаларлық етуге болары белгісіз.Егер сіз ежелгі тарих пен отаршыл кезеңдегі тұрмысқа қызық болса(ондай адам бар ма екен қазіргі кезде,қызық...)-роман сізге дәл келеді.Ал егер жаңашыл,популист оқырман болсаңыз-романнан көп нәрсе күтіп оқымаңыз.Көңілізге қаяу салуы мүмкін.

Керемет туынды... Керемет жеткізу. Дауысы құлаққа жағымды әрі әдемі.

маған ұнады

ұнады

қызықты

жақсы

қызықты