Аяулы мұң

Америкада 50-жылдары Маргарет Кин деген суретші болған. Аягүлдің әңгімелерін оқығанда сол Маргарет Кин жазған жанары мұңды портреттер көз алдыңызға келе береді. Ол ылғи да бақытсыз балалық шақтан өсіп шыққан жаралы жандар туралы жазады. Сондықтан кейде ғаламдық мұңды жалғыз өзі арқалап жүргендей көрінеді.

Жауһар, Айнамкөз, Бұрым, Айкөркем... Аягүлдің «сөйлеп тұратын» есімдер сыйлауынан­ақ сіз жазушының бақытсыз кейіпкерлеріне деген қатынасын көресіз. Оның сүйкімді кейіпкерлері мұңданып, кейде жынданып өмірден өтіп кетіп жатады... Сондықтан да Аягүлді оқығанда сізді бір сұрақ мазалайды. «Адамдар неге бақытсыз?»...

«Депрессия»

Бұл әңгіме негізінен екі қыздың диалогынан тұрады. Реалистік әдебиеттің канондарына салсақ, «Депрессия» кейіпкерлерінің сұхбаты жасанды сияқты әсер қалдырады. Әдепкі адамдар бұлай сөйлемейді. Әдепкі адамның ойында мұнша көп шарттылыққа орын жоқ. Бірақ әңгіменің ішкі өрісіне бойлаған кезде сіз түсінесіз. Аягүлдің бірде­бір кейіпкері «әдепкі» адам емес. Сезімталдығы мен интеллектуалдық өрісі үйлесім тапқан Аягүл Мантаева, көбіне­көп қазіргі адамның деформацияланған жан-дүниесіне үңіледі.

Мысалы, осы әңгімедегі Айкөркем неге мысық пен мәулендерді өлтіреді? Өйткені зұлымдықтан зұлымдық қана туады. Дүниеге аппақ, тап-таза болып келген оны өзінің ортасы, жезөкше анасы, шегір көздер, былғаныш ниеттер ластады. Төрт құбыласы түгел болу үшін адам мейірімге қанып өсуі керек. Ал жазушы бізге сол мейірімнің апаттық жағдайда жетіспейтіндігін айтып отыр. Айкөркем образы арқылы ол, адамның қатыгездігі жайлы сұрақ қояды.  Мұндай адамды аяу керек пе, айыптау керек пе, одан қорқу керек пе? Айкөркемді «қара мысықтың аңдитыны» – оның өз әрекетіне деген ішкі, психологиялық қарсылығы. Сондықтан да сіз Айкөркемді айыптай алмайсыз. Оның қолынан өлген мәулендер қандай құрбан болса, өзіне тиесілі мейірімге қанбаған бұл да, сондай құрбан.

«– Кешір, – деді аспан жаққа көз тастап. – Кешірші. Сені жақсы көре тұрып, жек көретінім үшін кешірші. Ғасыр... Ол менің сезімімді қорлады.  Ғасырға өлім тілейтінім үшін кешірші. Аппақ әлемді, айналамды қоршаған адамдарды жек көретінім үшін кешірші. Сен жазмышқа сенесің бе? – деді ол темекісін тұтатып...»

Жоғарыдағы жолдардан байқағандарыңыздай, Аягүл адам жанының шым тереңдеріне бойлай алады. Өзінің тумысынан неге сонша бейбақ болып жаралғанын түсінбейтін Айкөркем, «бұл бәлкім, жазмыш шығар» деген жалғыз сөзден жұбаныш табады. Кісі бойындағы қарама­қайшы сезімдер, арпалысқан ойларды соншалықты дөп басу кез келген қаламгердің қолынан келмейтіні анық. Бұл сөзсіз, психологтың, және өзгенің де, өзінің де жанына жиі үңілетін, кісі бойындағы қайшылықтарды байыптай алған сұңғыла жазушының ғана несібесі.

Екінші кейіпкер, баяндаушы – Айкөркемге қарама-қайшы бейне. Балалық шағы лайланбаған, мейірімге қанып өскен, махаббатқа шомылып жүрген «қалыпты» қыз. Бір қарағанда. Бірақ Айкөркемнің қырағы көзімен қарасаңыз, «баяндаушының» да бақытсыз жан екенін аңдайсыз. «Еркек пен әйелдің қарым-қатынасы гүл мен көбелектің қарым-қатынасын қайталайды. Сен биік үйлердің терезесінен көрінетін қызыл гүлге көбелек қонғанын көрдің бе?». Айкөркем құрбысын биік үйдің терезесіндегі гүлге ұқсатып тұр. Демек, ол биік болғанымен, сол биігінде жалғыз. Айкөркемнің: «Білем ғой, сен менің болмысымнан қорқасың, сүйе тұрып, сезімін тұншықтырып тастайтын сенен мен де қорқам...» дейтіні де содан. Жалпы, жаратылыста әйелдер екі топқа бөлінеді: сезім жетегінде өмір сүретіндер және сезімін тежей білетіндер. Автор сол екі типтегі әйелдің де психологиясын дөп басады.

Аягүлдің кейіпкерлеріне ортақ қасиет ­ асқан білімді, терең, интеллектуал, бейнелі ойлай біледі. Ол жадаулық пен қарабайырлық жайлы жазбайды. Шынайы өмірде айтылмайтын, бірақ ең маңызды сөздер оның әңгімесінде түйдек­түйдегімен ақтарылатыны да содан шығар.

«Сенің өмірің – сенің ғана шындығың». Бұдан асқан әділетті өмір сүру формуласын табу мүмкін емес сияқты. Бірақ Аягүл табады: дүниенің кілті мейірім екен. «Депрессия» бір жезөкше мен сұлу қыздың қор болған өмірі жайлы әлеуметтік әңгіме ғана емес, бұл – тазалық пен мейірім туралы пәлсапалық шығарма. Сол тазалықтан әділетіз қағылған Айкөркем, әңгімені оқып біткен соң да өзіңізбен бірге қалады. «Қарызға құрбым да бермеген ақшаны тәнім тауып берді». Демек ол, туған анасынан көрмеген мейірімді басқалардан да іздеген, бір кездері үміттенген, бірақ ешкімнен таба алмапты. Бұдан былай табуы да екіталай...

«Жауһар»

«Жауһар» кейіпкерлерінің психологиясы құлыптаулы қалған сияқты. Мысалы, кейіпкердің шегір көз жігітке «ғашық болуы» сендірмейді, сипаттауында жарты тон болса да жылу жоқ. Бірақ шап-шағын әңгімеге мінез сыймаса да, өмірбаян сыйып тұр. Өзін сүймейтін жігіттен көтеріп қалып, о дүниелік болатын Жауһардың да, оны қорғай алмаған құрбысының да, біреуді жылатып, екіншісін жұбата алмаған шегір көздің де өмірі сізге «түсінікті».

«Жауһардағы» схема «Депрессияға» ұқсас. Бір жігітке ғашық болған екі қыз. Айкөркем мен Жауһар өзін қаламаған жігітті жақсы көрді, бірақ жігіт сүйген қыздар да бақытты емес. Бұл әңгімеден кейін де, тамағыңызға тығылған түйін мен «бақытты болу сондай қиын ба?» деген сұрақ қалады.

Аягүлді ерекшелейтін нәрсе – кез келген әңгімесінде тіршіліктің мәні, ғаламның жаратылысы, адамның болмысы туралы құнды ойлар болады. «Мен өзімді ұйықтап жатып, ояу жатқандай, ояу жатып, ұйықтап жатқандай сезінем. Күн суық күні ыстықтап жүремін, ал ыстық күні тоңып жүремін» дейді «Жауһардың» кейіпкері. Неге олай дейді? Өйткені өмір көбінде «бұл менің түсім болса екен» дейтіндей үрейлі. Аягүлдің кейіпкерлері неге мұңды? Адам қайткенде бақытты болады? Екі әңгіменің де кейіпкерлерінің орасан жалғыздығын сезінесіз. «Біз өмірді өзіміз күрделендіріп аламыз» дейді бір кейіпкер. Оның кейіпкерлерімен бір кеңістікке түскенде, өмір шынында да күрделеніп кетеді. Ал оны қарапайым деп кім айтты...

«Қабір гүлі»

«Қабір гүлі» адамның өлімді алғаш рет түйсінуі туралы. Бір данышпанның таңғалатыны бар еді, «Менің ең бақытсыз күнім – адамдардың бәрі өлетінін түсінген күнім. Ересектер, дүниеде бәрінің жойылатынын біле тұра қалайша түк болмағандай өмір сүре береді?» деп. «Қабір гүлінің» кейіпкері кездесетін алғашқы өлім – бұларды ойнататын бүкір шалдың өлімі. Ал адамдардың бәрі түбінде бақилық екенін білгенде ол ересектерге сұрақ қоя бастайды. «Адамдар неге 600­800 жыл өмір сүрмейді?»...

Әңгіменің сәтті шығуының кілті − баланың атынан баяндалуында. Сондықтан тілі, стилі барынша қарапайым. Диалогтары шартты емес, реалды:

«– Әкетеміз. Ата-бабамызды сендердің зираттарыңда жатқызбаймыз, – дейміз бәріміз «хормен».

– Қашан әкетесіңдер?

– Бүгін әкетіңдер!

– Бүгіннен қалдырмаңдар, әйтпесе...

– Әйтпесе, не істейсіңдер?

– Сендердің ауылдарыңда зираттан басқа не бар өзі? Ауылдарың мәдениет дегеннен жұрдай ғой.

– Ой, осы сендер бір-біріңе  неге сонша кектенесіңдер? Ерте ме, кеш пе, бәріміз сол зиратта жатамыз ғой».

Гонг соғылғандай. Сипаттаудағы жеңіл ирония: қара баланың «ақбозын» тілімен «сипап» қоятыны, өзен үшін таласта жеңілген жақтың әділетсіздікке «күйінетіні», Жарабастың шынтағын тырнап қоятыны – бәрінің әсері бір ғана сөзбен ізім­ғайым. «Бәріміз сол зиратта жатамыз ғой».

Жазушының ерекшелігі сондай нюанстарды ұстай білуінде. Сондай­ақ, оның ешкімге ұқсамайтын бейнелі ойлау жүйесі қызықты.

«Депрессиядағыдай»: «Сен көбелекке ұқсайсың», «сен шіркейге ұқсайсың» деген «салғыласу» болмаса да, Аягүлдің өзіндік қабылдауы бұл әңгімеде де менмұндалап тұр. Мысалы, оқыңыз: «Әлі есімде, сол күні жүгері алқабының ішінде отырып, ұзақ жылағаным. «Біздің өміріміз жүгеріге ұқсайды екен ғой» деймін де жылай беремін». Бір сөздің астарында бүтін адамзаттың ең үлкен күмәні тұр. Біздің жүгеріден, ағаштан, басқа өсімдіктен қай жеріміз әулие? Біз де өлген соң ғайыпқа сіңетін биологиялық түр ғана шығармыз? Адам шынында да «өсімдік» болып жүрмесін.

Қысқасы, Аягүлдің өмір мен өлімді қабылдауы, махаббат пен достыққа деген авторлық қатынасы қызық. Сондықтан оның кейіпкерлері де қызық болады. Тағы бір қасиеті, А.Мантаеваны оқығанда оның әлемдік классикамен етене таныс екенін байқайсыз. Мысалы, «Депрессиядағы» «данышпан» «Боранды бекеттегі» Әбутәліпті еске түсіреді. Ал «Жауһар» әңгімесінің бас кейіпкері: «Өмірге ешқандай ұрпақ әкелгім келмейді. Қайғы, мұң арқалап, ол да өмірден өтеді. Бір бақытсыз жанды өмірге әкелмей, сауап іс жасағым келеді» дейтіні − Гамлеттің Офелияға айтатын сөзін санаңызда жаңғыртады. Қазақтың әдебиетіне бұған дейін жат болып келген, өзгеше өрістегі ойлар, танымдық, эстетикалық жаңа қабаттар – А.Мантаеваның прозасындағы құндылық осы.

Тілдік жағынан алсақ, кейде бұл әңгімелер жасанды болып көрінуі мүмкін. Мысалы, жоғарыдағы: «Мен оны жақсы да көрмеймін, жек те көрмеймін», я «Жасанды да өмір сүргім келмейді» дегенде жалғаулық шылаудың өз орнында тұрмағанын байқайсыз. Я болмаса «Қабір гүліндегі»: «Әкем маған кінәлаған көзқараспен қарады» дегенін алыңыз. «Взгляд» сөзінің аудармасы «көзқарас» болғанымен, қазақшасында «кінәлаған көзбен қарады» дей салу орындырақ көрінеді.

Ең бастысы, Аягүл Мантаеваны оқығанда шылау мен жалғауды ұмыта тұрып, оның өмір шындықтарын өзіңізден ерте түсініп қойған кейіпкерлерімен бірге, пәлсапалық ойлардың шырмауында қала тұрғың келеді. Неге десеңіз, ойландыратын жазушы, әсіресе соңғы буында, өте сирек қой.

Әсия Бағдәулетқызы