Лингвист

Нұрлан Қабдайдың жазушылыққа өте байсалды, байыппен қарайтыны байқалады. Кейбір жастардыкі сияқты, жүрдім­-бардым, хобби емес, бұл, сірә өмірлік ұстаным. «Сөз өнері дертпен тең» дейді, Нұрланның жазғандарынан сол аңғарылады. Ол, қай жағынан келсеңіз де өз жолын табуға тырысады. Ол сюжетке мән береді. Ол тақырыптық тұрғыда ізденеді. Айтары бар, идеясы мен авторлық позициясы анық. Тегеурінді қиялы сезіледі. Оның шығармаларының тілі аллитерация мен ассонансқа, метафора мен эпитетке бай, оның сөздері үйлесіп, бір-­бірін аймалап, құшақтасып тұрады. Қатар тұрған сөздер бір-­бірімен қабысып жатуын ойлап, кейде сөйлем ішіндегі тіркестер өзара тебісіп кететін кездері де жоқ емес. Ең бастысы, көркемдік ұстындарға кереғар келген жерін көрмейсіз. Тағы бір ерекшелігі, Нұрлан Қабдайды автобуста немесе біреумен әңгімелесіп, музыка тыңдап отырып, жарты зейінмен оқи алмайсыз. Өзі шығармасына қандай жауапкершілікпен келсе, оқырманнан да сондай зейінді талап етеді. Қысқасы, Нұрланның қаламын басқаның жазуымен шатастыра алмайсыз.

«Сұр әңгіме»

«Үй екені белгісіз, үңгір екені белгісіз, қожалақ қабырғалардың қоршауында қалыпты. Келіннің жүзінде аналық мейірімнің ізі де жоқ, тулақ үстінде тырбаңдап жатқан нәрестеге жемтік көрген жыртқыштай оқшырая төніп, ыңыранып отыр екен». Алғашқы сөйлемдері-­ақ ызбарлы: нәрестенің «тырбаңдап» жатуының өзі көңілді күпті қылады, ал сол нәрестеге «жемтік көрген жыртқыштай» «оқшырая» төну және оған қоса «ыңырану» − қандай үрейлі?!

Шығарманың аштық тақырыбына арналғанын біртіндеп түсінесіз. Жас қаламгердің өз буыны көріп­-сезгенді ғана шиырлай бермей, тарихи тақырыпқа барлау жасағаны қуантты. Және ол сізді аштықтың ауыр көріністерін сырттан бақылауға емес, соның ішінде жүрген шалдың көзімен көруге шақырады. Бір ғана әттеген-ай бар, бір қарағанда жұп-жұмыр әңгімеде, бас кейіпкер - шалдың психологиясы тиісті деңгейде ашылды, жазушы кейіпкерінің ішінен сөйлей алды деуге келмейді. Әйтпесе, аштық ­­­жазушылық экспериментке барам деген жанға көптеген есіктер ашатын тақырып. Бұл ұғымның қазақ көркемсөзінде соншалық терең зерделенбегенін ескерсек, ашығудың физиологиялық, психологиялық сипаттарына тереңдеп енуге болар еді. Немесе дәл осы әңгіме жағдайында, кейіпкердің туған баласын сою туралы тоқтамға қалай келгенін зерттеп, ­сипаттаса құндырақ болатындай. Бірақ автор кейіпкердің жан­ дүниесіне аса бір тереңдеуді жөн санамай, шағын әңгімеде жалқыны да, жалпыны да теңдей қамтуға тырысқан сияқты.

Айта кету керек, Н.Қабдайдың тіл қолданысына экспрессия тән. Бұл әңгемеде де солай. Мысалы, шал мен баласының соңғы көзқарасы: «жеміне шеңгелі жетпей қинала қыңсылаған шынжырлаулы тағының кекті жанарына арбалғандай болған қас-қағымда, шал артында енді қарайлайтын ештеңе қалмағанын ұқты». Өз баласы тағы, жай тағы емес, «жеміне шеңгелі жетпеген», содан «қинала қыңсылаған», «жанары кекті» тағы... «Әлі барлары асхананың жуындысын көпек иттің көмейінен тартып ішіп, әлі құрығандары арыққа құлап, арам қатуда. Теңкиген өліктен де аяқ алып жүргісіз. Ауа жемтік сасиды». Жазушының қиялы тудырған көріністерге сіз де сенесіз.

Қаламгер «Үй екені белгісіз, үңгір екені белгісіз» деген жарты сөйлеммен-­ақ аштықтың адамды кісілік салтынан айырып, жабайы қалыпқа түсіретінін меңзейді. Даланың тышқанын да тауысып, әбден титықтағанда, шалдың ұлы келінге: «баланы жейміз» депті. Және түсінесіз бе, бұл бір адамның емес, тұтас ұлттың трагедиясы. Сол қатыгездігі үшін бейбақ кейіпкер кінәлі емес. Оны айуандық кейіпке салып азаптаған - билік, кеңес билігі, «өзге тұрмақ өзінің дін-қарындасына опа таптырмаған, жаратушыдан үмітсіз, махаббаттан жұрдай, біз - құдаймыз дейтін өктем сеніммен дүниені ластаған коммунистер». Яғни, автордың тарихи, азаматтық позициясы анық. Енді бұл жерде адамның өзімен бетпе-бет қалғандағы мәселесі бар. Дүниенің астаң-кестеңі шығып, адам айуанға айналған кезде адам қалай адам болып қалады? Шал өзін қалай сақтады? Немересі де – ұрпағы, ұлы да – ұрпағы. Екеуінің өмірі ол үшін бірдей қымбат. Бірақ  аштан өлсе де, ұлының адам жеуіне мүмкіндік бермеу - сол кезең үшін ең абзал өлім еді. Әңгіменің соңында, домбырасына сүйеніп, жүріп кеткен шалмен бірге, қазақы тектіліктің соңғы жұрнағынан айырылғандай күй кешесіз...

«Жынойнақ»

Нұрланның кейбір жазғандарын Ч.Буковскидікіндей «лас реализм» деуге келмейтін шығар, бірақ соған жуықтайтын дөрекі реализмге жатқызуға болады.  Оның дүниені қабылдауында бір шөкім де ваниль жоқ. Жазушының өзі  әңгімелерінің тасасынан: «Мүмкін аяусыз шығармын, бірақ дүниенің шындығы, қабыл алсаң да, алмасаң да ­ осы» деп, тікірейіп қарап тұрғандай әсер береді. Өзін сырт ұстайды, тіпті жаны ауырмайтындай көрінеді. Бірақ жаны ауырмаса, қалам ұстамас еді ғой...

Ең бастысы, ол өмір құбылыстарын боямасыз қабылдайды, жан-­жағын барлай зерттейді.  «Жынойнақ» сондай барлаудан туған шығарма. Әңгімеде жұманың кешінде кафеден табылатын, ал ертеңіне бір түндік төсектесін еске түсіре алмайтын әйел образын снайперлік дәлдікпен берген. Бодлердің «Зұлымдық гүлдеріндегідей» сұрықсыз кейіпкерге қатысты, тағы да авторлық позициясы айқын. Ол кейіпкерін аямайды, одан жиіркенеді.

Кейбір жазушыларымыз ақыл айтуға, тәртіпке шақыруға, оқырманын тәрбиелеп жіберуге құштар ғой. Қуанарлығы, Нұрлан Қабдай орайы туып тұрса да, ондай қарабайырлыққа бармайды. Мораль оқымайды, силлогизмнен бойын аулақ ұстайды. Көркемдік жүлгеден бір сәтке де қиыс баспайды. Оның осы айтылған екі шығармасын да ерекшелейтіні сол - көркемдік жүйеге, әдеби ұстындарға адал.

«Кезек»

Ал «Кезектің» бояуы жоғарыдағы екеуінен солғындау екенін жасырмаймыз. Себебі әңгімеден гөрі зарисовка, эскизге көбірек ұқсайды, шығарманың әлі пісе қоймаған сұлбасы ғана сияқты әсер етеді. Неге десеңіз, автор сізге кредит төлеуге келген шалды таныстырады да, әрі қарай әңгіме нобайы несиені не үшін алғаны жайлы емес, не шалдың жеке жан ышқынысы емес, кезек туралы жалпылама толғанысқа ұласып кетеді. Сондықтан да көтерген тақырыбы мен оның орындалуы жағынан бұл шығарма мақалаға көбірек ұқсайды деуге мәжбүрміз.

Идеясы толыспағаннан болу керек, тілдік қолданыста да кедір­-бұдырлықтар жоқ емес. Мысалы, «Кемпірі марқұм арттағы балаларға аванс қып тастап кеткен соң, күйбеңінен жаңылар жайы жоқ...» деген сөйлемді алыңыз. Осы жердегі «аванс» сөзі қисынсыз. «Қарыз», тіпті «аманат» десе де орынды еді. Шұбалаңқылық байқалады: «...Шал аузы жеткеннің өңешін өртеп, өңештен өткен соң, талай бейбақтың өзегін қоса қарыған қазмойын мен бір тұтам бүрісе семген колбаса тұрмақ, «күн көсемнің» жемтігіне де тәу ету үшін тәуліктеп жіпсіз байланған аталардан немерелерге кезектен басқа мұра қалмағанына нали алмады». Сізді қайдам, өз басым бұл сөйлемнен ештеңе де түсінгем жоқ. Немесе мына сөйлемдерге қараңыз: «Ошарылған жұрттың алтын уақытын жемеу үшін, қосымша касса ашылғанына қуанып тұрды. Өйткені банктің ауасы тарылып бара жатқан». Бұл сөйлемнің қандай астары болуы мүмкін? Меніңше, толысты әңгіме бұлай аяқталмаса керек еді.

Десе де, автордың сөз қолданыстағы кірпияздығы мұнда да байқалады. Әдеттегідей, Нұрланның тілі өткір: «бетіндегі әжімін пұлдаған шал-­кемпір», «амандассаң ақша сұрайтын кассир қыз» деген сияқты сәтті «мінездемелерін» алыңыз. Немесе: «Әр айдың өларасында бабасының басына тәу ете барғандай, сүңкиіп банкте тұрар еді». «Сүңкиіп» деген етістіктің өзі ситуацияны тудырып тұр. Немесе «әр айдың аяғында» десе де болатын еді ғой, жоқ. «Өларасында» дейді.

Осы мысалдан өрбітіп, Нұрлан Қабдайдың талғампаздығын айрықша атап өткен жөн. Ол ойына оралған бірінші сөзді жаза салмайды. Тастың арасынан жауһарын іріктегендей, әр сөзін електен өткізіп таңдайды. Бізге сонысымен ұнайды. Бір ғана тілегіміз, қаламгер көлемділеу, кейіпкерінің ішіне түсетін дүниелерге, психологиялық зерттеулерге ден қойса екен. Нұрланға айтар басқа назымыз жоқ.

Әсия Бағдәулетқызы