ЗАМАН ӨЗГЕРГЕНМЕН, ШЫНДЫҚ ӨЗГЕРМЕЙДІ

  

ӘУЛЕТІМІЗДІҢ ҚАЗЫНАСЫН АЛЫП КЕЛДІМ

Мұражайды көріп шығайық, әрі ескіден қалған дүниелер бар еді, соларды  табыстап кетейік деп келген едік. Жастар жиналады деп ойлаған жоқпын. Мұражайға бұрын қолданыста болған қамшыларды алып келдім. Өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап қазақ атқа мінуді ұмыта бастады да, қамшы қолданыстан шығып қалды. Ал қазір қайта міне бастады. Әкелгенімнің барлығы – табиғи қамшылар. Үлкен әкем қамшының тобылғы сабына жез шырмауық орап, сарыала қамшы жасайтын. Оның да бір-екеуін әкелдім. Үлкен әкем Мағауияның кейін басқаша қалыпқа түскен күзен ішігі болған еді, сондай тонның екі жұқанасын ала келдік. Мағауияның ағасы Берікбол деген  шебер болған екен. 33 жасында қайтыс боп кеткен. Сол кісінің аң аулағанда түйенің табанынан жасаған оқ дәрі құтысы да бар. Ол ешбір мұражайда жоқ болу керек. Бұл да біздің әулетіміздің қазынасы деп есептелетін дүние.

Желтоқсан оқиғасынан кейін бір апта өткеннен соң алаңға барған едім. Қар жауған екен. Қалың қардың шетінен бір таяқтың шеті көрінді. Суырып алдым. Балаларымызды ұрған темір таяқтар ғой. Сол кезде де алаңда күзетшілер жүрді. Тағы барып, екінші таяқты таптым. Ол да еш жерде жоқ шығар деп, сол таяқтарды да алып келдім. Сол сияқты ұсақ-түйек нәрселерді табыс еттім.

 

СТУДЕНТ КЕЗДЕ БАСТАҒАН «АЛТЫН ДӘПТЕРІМ» БАР

Жазуыма ешқандай бөгет болмаса да, тыныштық керек болғаннан кейін Прагада тұратын ұлымның қолына кеттім. Ол жаққа барғаннан кейін үлкен жұмысты бастау керек болды. Жеті күннен кейін-ақ жазуға отырдым. Алдымен бір шағын әңгіме жаздым. Содан кейін «Жармақ» деген көлемі үлкен болмаса да, салмағы ауыр роман жаздым. Өте тез жазылды. 18 күнде жазып бітірдім. Бір топ әңгіме жаздым. Содан кейін «Шыңғыс ханға» отырдым. Шыңғыс ханды жазуымның көп себебі бар. Айтылмаған сөз қалған жоқ, бәрін айтқанбыз. Менің «Алтын дәптер» дейтін студент кезде бастаған үлкен дәптерім болды. Соның ішінде болашақта жазатын барлық шығармаларымның сюжеті, сұлбасы бір ауыз сөзбен айтылған. Соның ішінде, мысалы, «Аласапыранның» сұлбасы бар, одан 15, 20, 25 жыл өткеннен кейін жазылған шығармалар бар. Қолма-қол жазылған шығармалар да бар. Бірақ, соның ішінде Шыңғыс ханның сұлбасы жоқ. Өйткені, совет заманында Шыңғыс ханның атын атамау керек болды. Атайтын болсаң, тек жамандау керек. Шыңғыс хан – бүкіл әлемге танылған тұлға. Ұлы тұлға, ұлы қолбасы. Ұлы мемлекет, ұлы империя құрған адам. Оны Цезарьмен де, Наполеонмен де, Атилламен де салыстыруға болмайды. Ол бәрінен жоғары. Шыңғыс хан қазақтың ұғымында әулие, ұлы хан. Аңыз бойынша, Тәңірінің нұрынан жаралған. Өзінің асыл тумысын дәлелдеу үшін халықтың алдында шешесі «садағыңды күннің сәулесіне ілдір» дейді. Киіз үйде шаңырақтан түсіп тұрған сәулеге садағын атқанда, жебесі сол сәулеге ілініп тұрып қалды деседі. Ал қалған билікке таласқан Шыңғыстың туыстарының оқтары ілінбейді. «Садағын сағымға ілдірген Шыңғыс хан» деп айтатыны содан. Бұл, әрине, аңыз. Бірақ, Шыңғыс ханға деген сенімнің көрінісі.

700-800 жыл бойы, оның ішінде қазақ хандығы құрылған заманнан бастап Шыңғыс хан әулие болды. Қазтуған жыраудың атынан айтылған Мұрат ақынның зарын мақалаларымда талай рет айтып келтіргенмін:

Ойыл да Қиыл, Жем, Сағыз,

Қайран саланың жатқан аңғары-ай.

Ақ шалмалы пірлердің

Мешітке жаққан шамдары-ай!

Кәпірден теңдік алуға,

Қайтып та келер деймісің,

Мұсылманның баласы,

Шыңғыстан туған хандар-ай...

Мұрат – азаттық жыршысы, отаршылдыққа қарсы өлеңдер шығарған. Ғасырдың басында халық көсемі, ағартушы Ғұмар Қараш айтады:

Шыңғыс, Бату хандық құрып тұрған ел,

Қарақыпшақ Қобыландылар туған ел,

Ерегескен дұшпан-жауын қуған ел

Емес пе едің – жұртым саған не болды?!.

Мұражай директоры Нұрсан Әлімбай Мағауиннің иығына шапан жабуда

Осы сөзді дәл қазір айтуға болады. Ал Мағжан «Адамзатта Шыңғыстай ер тумайды» деген. Шәкәрім, Сұлтанмахмұт, Абайлар «Қазақ рулары Шыңғыс ханға өзі қосылды» деп айтқан. Орыс совет идеологиясы келіп жеткенге дейін бүкіл қазақ Шыңғыс ханды құрметтеген, қадір тұтқан. Ал одан кейін ұлттық санамыздан айырылғанымыз соншалық, орыстың идеологиясымен, орыс болғанда үлкен ғылымның идеологиясымен ғана емес, мектеп оқулығы дәрежесіндегі шовинистік идеологиямен әбден миымыз  уланған. Шыңғыс ханды әлі күнге жауыз деп жүргендер сол санадан әлі арыла алмай отыр. Қазақтың жағдайы түсінікті. 70 жылдың ішінде ұлттық санасынан, дәстүр-салтынан айырылды. Қымыз ішуді, құрт қайнатуды ұмытып, барынан айырылды. Ол түсінікті жағдай, идеология солай болды. Қазаққа кінә қоймай-ақ қояйық. Ал арғы жақта – Қытайда бір жарым миллион қазақ отыр. Еліміз бар, жұртымыз бар деп көңілге медеу тұтатын едім. Олардың қазіргі замандағы сайттары – «Күлтегін» мен «Сен – қазақты» қарап отырамын. Қытайдағы қазақ совет идеологиясынан тыс болды. Оның үстіне, Қытай идеологиясы бойынша, Шыңғыс хан Ұлы мемлекетті негіздеуші адам. Шыңғыс хан бастады, ал Шыңғыс ханның немересі Құбылай біржолата бекітті. Сонда сол жақтағы қазақ неге Шыңғыс ханды балағаттап жатады? Мұндағылар жауыз деп сыпайы айтса, ондағылар түгін қалдырмай, арам қалмақ, пәлен-түген деп балағаттайды, оның ішінде «неге жазады?» деп мен де кетіп жатамын. Қайран қалатын нәрсе. Совет идеологиясынан тыс болды, Қытайдың бүгінгі идеологиясында да Шыңғыс хан жаман деген нәрсе жоқ. Сонда қайдан келді бұл? Анығын айту керек, бұл елдің, халықтың азып-тозып, ұлттық санадан біржола дерлік айырылғанының көрінісі. Бірақ, басқа халқымыз жоқ, осы халықтың санасы ашылу керек, осы халықтың ішінде санасы жоғары азаматтар бар, жастар да көп, арғы бетте де азшылық болса да сондай азаматтар бар, солар түсінуі керек. Шыңғыс ханды қанша жамандағанмен, жаман боп қалмайды. Бүкіл дүниежүзі мойындап отыр. Шыңғыс хан жөнінде неше мың мақала, зерттеу, жүздеген кітап жазылған. Ағылшын жазды, француз жазды, неміс жазды, американ жазды, жапон жазды. Шыңғыс ханды жапон өзіне тартады, қытай өзіне тартады, қазір орыстар Шыңғыс ханды славян болды деп өзіне тартып жатыр. Ал шын мұрагері, шын ұрпағы бола тұра, біз одан қашып құтыла алмай жатырмыз. Қаншама кітап жазылса да, айналып келгенде Шыңғыс хан әлі жоқ. Шыңғыс ханды ұлы қолбасы, данагөй саясаткер,  ұлы империя құрған дейді. Шыңғыс ханның жасаған істері кейінгі заманға жалғасты дейді. Халықтардың арасындағы қатынас, дінге көзқарас турасында, халықаралық құқықтар саласында Шыңғыс ханның ашқан жаңалықтары өте көп. Еуропа соған енді жетіп жатыр, әйтпесе жетпей де қалып жатқан жайлар бар.

Шын мәнінде, Шыңғыс ханның бейнесі, шын тарихи тұлғасы әлі ашылған жоқ. Сонымен қатар, Шыңғыс ханға қатысты көптеген деректер бұрмаланады, нақты жеріне жетпей айтылады. Өйткені, қалай дегенмен, Шыңғыс ханның өзінің жұрты емес, жат жұрт, жауласқан жұрт. Монғол ағайындарға бұл ретте риза болу керек. Олар совет заманында да, идеология заманында да Шыңғыс ханнан ешқашан айырылған жоқ. Ол кезде ақтау үшін Шыңғыс ханның моңғолдың мемлекетін құрған әуелдегі қызметі дұрыс болды, кейінгі кездегі жаулаушылығы теріс болды деп екіжақты етіп шығарды. Шыңғыс ханның 800 жылдығын тойлады. Сол тойды ұйымдастырған, ескерткіш қойған Монғолияның компартиясының екінші хатшысы қудаланып, ақыры азапталып өлтірілді. Бірақ, бәрібір айныған жоқ. Олар – біржақты. Шыңғыс ханды тек монғол деп қарайды.

Бір сөзбен айтқанда, Шыңғыс ханға қатысты деректердің бәрі жер астында жатқан жоқ. Халықаралық тілдерге аударылған, оның ішінде орыс тіліне түгелдей дерлік аударылған. Шыңғыс ханның бейнесін жаңадан жасау керек. Болды! Арада жазған Рашид-әд-дин, Жүзжани, Жүвейни бар, қытай деректері бар, тағы басқа Еуропаның деректері бар. Барлығын да жинақтап, қарап келгенде, Шыңғыс ханның басқа бейнесі шығады. Асылық айтқаным емес, Шыңғыс ханның ең толық, ең нақты, ең әділ бағасын айғақтайтын, Шыңғыс ханның бүкіл ғұмырбаянын толық қамтитын, сол Шыңғыс хан ғана емес, ХІІІ ғасырдағы бүкіл түрік қауымының, Орталық Азияның тарихын айқындайтын кітап жаздым деп ойлаймын. Анық ақиқаты сол. Үш кітап бітті. Үшінші кітаптың күні кеше ғана алғашқы данасы шықты. Бірер айдың ішінде таралып, сатуға түсу керек. Алда төртінші кітап қалды. Тәңірі қуат берсе, бір жарым, екі жылдың ішінде оны да бітіріп қаламыз.

 

Желтоқсан оқиғасынан қалған жәдігерлер   (газет пен шүберекке оралған темір таяқтар)

«ОТЫРАРДЫ ҚИРАТТЫ» ДЕГЕН ОРЫНСЫЗ СӨЗ

Шыңғыс хан «Отырарды қиратты» дегенге байланысты талай рет айттым да, жаздым да. Отырар Қарахан әулетінің құрамындағы шағын ғана мемлекет-қала болған. Илек хандардың басы, сұлтандардың сұлтаны деген Осман Самарқанда отырған, Османның інісі Қадыр Ферғананы билеген, сосын кіші қалаларда кіші туыстары болған. Османның немере інісі Тәж-әд-Дин Білге хан Отырарды билеп отырған. 1210 жылы парсы патшасы Хорезмшах Аладдин Мұхаммед Самарқанды басып алады. Тәж-әд-Дин Білге ханды тұтқынға алады. Османды бір жылдан кейін өлтіреді. Отырарды тонайды, қаншама халқы қырылады, қаншамасы шетке қашады. Отырар бай қала, көпестердің барлығы татар даласы Шыңғыс ханға қарай қашады. Отырарды мұсылман дінбасыларына дейін тастап кетеді. Артынан Тәж-әд-Дин Білге ханның басын алған. Ол туралы екінші кітапта толық жазылған. Содан кейін өзінің орнына Отырарды билеуге өзінің шешесінің әлде ағасынан, әлде інісінен туған Қайыр ханды отырғызады. Ал Шыңғыс хан келіп, Отырарды азат еткен. Керуеннің тоналуы және басқа да толып жатқан жағдайлар бар. Бізде советтің тарих ғылымының азып-тозғаны соншалық, қарақшыларды жақтай біледі. Тарихшылардың барлығы Отырарда керуеннің қырғынға ұшырауын үлкен жауыздық деп бағалаған. Адам қайран қалатын жағдайлар болған. Мысалы, өзіміздің Сарайшық қаласы. 1480 жылы Ермак Сарайшық қаласын басып алады. Содан қаладағы бүкіл халықты қырады. Ең соңында Алтын Орда хандарының күмбездері бар қабірді, сүйектерді қазып алып, үйіп өртейді. Соны кезінде Иван Грозныйдың өзі айыптаған. Осыны Тәжікстанда бәрі жауыздық деп айтады. Ал совет тарихшылары дұрыс жасады дейді. Қаланы тазарту керек деп есептейді. Сол сияқты жағдайлар өте көп.

Шыңғыс ханның зерттелмегені соншалық, Отырар, ондағы қырғын мәселесі және одан кейінгі жағдайлар да теріс пайымда баяндалады. Мысалы, Шыңғыс хан оның алдында Қытаймен соғысты. Солтүстік Қытайды қиратып, бағындырды. Оған Жалайыр Мұқалы-ноянды қойды. Қытайды біржола талқандау керек еді. Ел есін жию керек еді. Оңтүстік Қытай тағы тұр. Сол кезде мына жақтан жаңа майдан ашуға мәжбүр болды. Өйткені керуенді тонады, елшілерді өлтірді. Осы туралы екінші кітапта айттым. Соғыс жариялаған Шыңғыс хан емес, соғыс жариялаған Хорезмшах Аладдин Мұхаммед. Ал Шыңғыс хан қабыл алған. Тілегенің соғыс болса, аласың деген.

Бір сөзбен айтқанда, Шыңғыс ханның нақты тарихы, Шыңғыс ханның нақты мұрагері,  ең негізгі мұрагері – қазақ халқы. Өйткені Шыңғыс хан ту көтерген кезде кейін монғол деп аталған татар даласындағы 25 ру – тікелей біздің бабаларымыз соның астында болған. Сосын барлық дәстүр-салты да монғол емес, түріктік. Шыңғыс ханның мөрі туралы екінші кітапта арнайы тарау жаздым. Мөрдің беті түрікше жазылған. Оны ешкім теріске шығара алмайды. Ал енді ойлап қараңыз, Орыс мемлекетінің мөрі ағылшын тілінде, француз тілінде болуы мүмкін бе? Англия корольдігінің мөрі неміс тілінде болуы мүмкін бе? Түрік мемлекеті – түрік тілінде. Сол сияқты толып жатқан мәселелердің бәрін нақтылауға тура келді.

Тәңірі қолдап, үш кітапты жазып шықтық. Енді төртінші кітапты  жазсақ, Шыңғыс ханның жеке басы тәмам болады. Оның ар жағында тағы басқа әңгіме шығып жататын болады.

Керейлердің тұмағы

 
АУДАРМА – МАШАҚАТЫ МОЛ ЖҰМЫС

Аудару деген – күрделі мәселе. «Абай жолының» өзі әлі күнге дейін дұрыстап аударылған жоқ. «Абай» көркем шығарма боғландықтан, оны аударудың қиындығы бар. Ал Шыңғыс ханды аудару үшін тарихтан хабары бар, орыс тілін жақсы білетін маман керек. Алдағы уақытта болатын шығар. Дәл қазір оған алаңдаудың қажеті жоқ деп ойлаймын. Адамның ғұмыры шектеулі. Мен қазір 74-ке келдім. Жүзге келсек те, жазатын нәрсеміз таусылмайтын сияқты. Кезінде әңгімелерімді аударта бастадым да, соншалықты машақаты көп екенін байқап, тоқтатып қойдым. 70-жылдың аяғында аударылу керектігін аңдағаннан кейін, керек болғасын аударта бастадым. Өте көп уақытым кетті. Мысалы, «Аласапыранның» екі кітабын екі-үш айда жаздым, ал екі кітапты аудартуға екі жылдай кетіп қалды. Жолма-жол аударма жасалады, бірден аударатын адам аударғасын тағы қарайсың. Соны зая кеткен бос уақыт деп кейін жаздым да. Енді еліміз орнында тұратын болса, халқымыз аман болатын болса, дүние оңалатын болса, біз бармыз ба,  жоқ па, жоқшысы табылу керек. Ал керек болмайтын болса, жазған нәрсе ескерткіш болады да қалады. Әлгі құрып кеткен халықтардың құрдымға кеткен тілдері бар ғой. Сол сияқты. Бірақ, Құдайға шүкір, Қазақстан шегінде 11 миллион қазақ бар. 1 миллион халықтың өзі жойылуы мүмкін емес нәрсе. Қазақ – үлкен халық. Дүние оңалады деп ойлаймын.

 

ШӘКӘРІМ - БАҚЫТСЫЗ АДАМ...

...Шәкәрім өте бақытсыз адам,  өлімінен кейінгі бүкіл шығармашылық тағдыры да солай... Өзбек пен грузин сияқты қазақтың өзінің батылдығы болғанда, оны  баяғыда жарыққа шығаруға болар еді. Совет өкіметі құлаған соң жарияға шықты. Шәкәрімді шығаруға әлденеше рет талап болды. Әди Шәріпов деген өте парасатты, өте кең ақсақалымыз бар еді. Ғылым академиясында қызмет атқарған кезімде маған Шәкәрімнің бес-алты жүз беттік машинкаға басылған қолжазбасын берді. Қазақша әріппен, қазіргі кирилл қарпімен басылған. Оқып шықтым да: «Мынау түгелдей қате екен, өлең өлшемі жоқ, басқа қателер бар. Бұл қалпында баспаға жарамайды. Бірақ,  негізінде материал жасауға болады», – дедім. Ол кісі соны көтерем деп жүргенде, өзі басқа жаққа ауысып кетті. Ақырында Шәкәрім жарияға шыққан кезде, оның өлеңдерін шығару керек болды, сол кезде жаңағы қолжазбаға академиядағы бірнеше қызметкер ие болды. Директордың сейфінде жатқан нәрсе Зәки Ахметовтың қолына түсті. Зәки өзінің айналасындағыларға берді, олар алды да бар қатесіменен үзіп алып, топ-тобымен анда-мұнда бере бастады. Сол кезде мен аптасына бір әңгіме жазып, өте жақсы жұмыс істеп жатыр едім. «Жалын» баспасында  Қоғабай Сәрсекеев деген жігіт отырған, үлкен жазушы, парасатты азамат, сол Шәкәрімнің жинағын дайындап беруді өтінді. Сосын мен Шәкәрімнің жинағын дайындадым. Жұмысымды қойып, төрт ай отырдым. Оның әңгімесі көп. Шығартпауға күш салғандар да болды. Соған қарамай, «Жалын» баспасы шығарды.

Академияның шығарған жинағын мен қолжазба күйінде қарадым, қаншама қатесін айттым. Мың қатенің қаншасын айтасың, бірнеше мың қате болса, бірнеше жүзін айттым. Олар түзетті. Мен айтпаған қате сол бетінде қалды,  кітап шыққаннан кейін кітаптағы қателер туралы жаздым тағы да. Шәкәрімді шығару өте  күрделі мәселе емес, аз-маз арабша хат  танитын азаматтар керек. Өлең өлшемі де қиын  проблема емес. Шәкәрімнің өлең өлшемі менің шағын кітапшамда бар. Мысал үшін айтайық, «Қорқыт, Қожа Хафиз түсіме енді»  деген өлең бар, соның өлшемін аяқтау үшін мен екі-үш күн отырдым. Өйткені, ішкі ұйқас бар екен, күрделі екен. Ал сол өлшеммен тағы бірнеше өлең бар. Соған салуға болар еді,  ол қиын нәрсе емес, болашақта шешілуі керек. Сол кездерде екінші бір мәселе болды, Құдай деген сөзді айтқызбады. Құдай деген сөзді табиғат деп өзгерттірді, тағы сол сияқты сұмдықтар болды. Сондықтан, жалғыз Шәкәрім емес, бүлінген нәрсе көп. Енді ғылым алға басуы керек.

 

Үлкен әкесі Мағауияның күзен ішігі

 КЕЙІНГІЛЕРДЕН КІМ БАР, КІМ ЖОҒЫН БІЛМЕЙМІН

Мен бұрын журналда отырдым, кім шығып келе жатыр, бәрін білетінмін. Ал соңғы сегіз жылда қадағалаған жоқпын. Жаңа шығып келе жатқан жастардан кім бар, кім жоғын білмеймін. Бажайлап оқығам жоқ. Сондықтан олай-былай деп айта алмаймын. Қазіргі кезде цензура жоқ, ешкімнің аузын ешкім байлап отырған жоқ. Толық еркіндік бар.

Кетер жылдары жастардың бәйгелерін өткіздім, мүшәйра жасадым. Сонда байқағаным,  сол кездегі жастар, біздің алдымыздағы ағаларымыздың жағдайы жақсы болған,  біздің кезімізде заман тарылды деп ойлайды екен. Мен сонда барлық уақытта қиын болғанын айттым.  Біз де пәтерде тұрдық. Біз де тиын санадық. Ең бастысы, баспаға жол табу өте қиын болатын. Әрбір сөзіңді тексеріп қарап отыратын. Цензура болды. Қазір де   қиындық көбірек шығар. Ол – тұрмыс қиындығы. Бірақ, ешқандай бақылау,  цензура жоқ. Жазушы үшін ең басты нәрсе – шығармалық еркіндік, ой еркіндігі. Сол еркіндік бар. Ал еркіндік бар жерде әдебиет жаңадан қаулап өсуі тиіс. Поэзияның дамуына ешқандай шек жоқ. Прозаның жағдайы сәл қиынырақ. Ол үшін отыру керек. Жағдай керек, уақыт керек.

Тәуелсіздік заманында қазақ әдебиеті тұралап қалды, кейін кетті деген көзқарас бар. Әдебиеттің деңгейі кітаптың санымен есептелмейді. Кітаптың саны қазір де бұрынғыдай көп шығатын болуы керек. Есептеп қараңыз, 20-жылдардан не бар, Әуезовтің әңгімелері бар, «Қараш-Қараш» бар, «Қилы заман» бар. 30-жылдардан не бар, Иса Байзақовтың поэмалары бар. Иса Байзақов – қазақтың сол замандағы ең үлкен ақыны. 40-жылдардан «Абай жолының» екі кітабы бар, 40-жылдың аяғында «Өмір мектебі» жазылды. Санаулы, бір кітап, екі кітап қана. Ал енді цензура жойылған 90-жылдан бастап өте үлкен шығармалар жазылды, бұрын қамтылмаған тақырыптар қамтылды. Бекежан Тілегенов деген өте үлкен жазушы шықты. Мен ол туралы  жаздым, айттым. Ол  классикалық екі роман жазды, бірі «Қара жел» деп аталатын полигон туралы шығарма. Екіншісі «1986 жыл» деп аталады, ол Желтоқсан оқиғасы туралы емес, партноменклатура туралы классикалық роман. Басқа да көптеген шығармалар жазылды, қамтылмаған тақырыптар қамтылды. Партия қайраткерлері туралы өте жақсы шығармалар жазылды. Біраз уақыт өткеннен кейін,  теңіз қайтқан кезде жартастардың қайта шығатыны сынды, не жазылғаны айқындалуға тиіс деп ойлаймын. Есенберлиннің әрбір романын қандай қиындықпен шығарғанына мен өзім куә болдым, ол туралы айттым да, жаздым да. Сондықтан, қазақ әдебиетінің болашағын кесіп айтуға болмайды. Қазіргі жастар қазақ әдебиетін жаңа биік деңгейге, бұрынғыдан жоғары деңгейге көтереді деп ойлаймын.  Ендігі ескеретін мәселе, Батыс әдебиетін жақсы танып білу жайы. Мұхтар Әуезов қана өз тұсындағы батыс әдебиетін жақсы таныды, жақсы білді. Сол арқылы  үлкен нәтижеге жетті. Біздің қатардағы жазушылар да шетел әдебиетін жақсы танып, жақсы білді. Түгел болмағанмен де. Қазір жалпы әлем әдебиеті деген алақанда тұр ғой. Үйренуге, әртүрлі көркемдік тәсілдерді алуға мүмкіндік бар. Кітап шығару мәселесінің біраз қиындығы бар. Бірақ оны да  шығаруға болады. Ең бастысы, цензура жоқ. Сондықтан мен кейінгі балаларыма үлкен табыс тілеймін. Олар үлкен нәтижеге жетеді деп ойлаймын. Қазақтың өткенінде жазылмаған нәрсе көп, бүгінгі күн  туралы да неше түрлі шығармалар жазылуы керек.

 

ЕСЕНБЕРЛИННІҢ, МҰҚАНОВТЫҢ ТІЛІН ҮЙРЕНУ КЕРЕК

Иә, «Мен» ғұмырбаяндық романымда жазушы боламын деген жас талапкерге әлем әдебиетінің тізімін ұсынғанмын. Әлі де соны айтамын. Өйткені ХХ ғасырдың соңына таман үлкен жазушылар шыққан жоқ бүкіл әлемде. Әлем әдебиеті кері кетті деп айтуға болады. Латын америкасының әдебиеті 60-70 жылдары көтерілді, ал жапон әдебиеті тоқырады, өзінің ұлттық сипатынан айырыла бастады. Сондықтан, мен айтқан тізім әлі күшінде. Оған қоса, қазақтың қазіргі әдебиетін оқу керек.  Мұхтар Мағауинді және тағы басқаларды  оқу керек. Ұлттық тамырдан аулақтап кетіп, жақсы дүние шығару мүмкін емес. Ең бастысы, қазақтың тілін жақсы білу керек. Бізге  лекция оқып отырғанда Мұхтар Әуезов: «Менің тілімде Абай тілінің мәдениеті бар», – деп айтқан еді. Оны айтқан Әуезов, естіген – мен, шығарған да –  менмін. Ал менің тілімде Абай және Әуезов тілінің мәдениеті бар. Сонымен қатар, бүкіл қазақтың орта ғасырдағы әдебиетінің, орта ғасырдағы шағатай әдебиетінің, кейінгі қазақ әдебиетінің барлық тілдік қорын пайдаландым. Жастарға айтарым,  жас кезінде адам үлкенді ғана мойындайды, ірі классикті ғана мойындайды. Орташа жазушыларды елемейтін жағдайлар болады. Қазақтың әдеби тілі, қазақтың ең бай тілі 40-жылдарда, 60-70 жылдарда жасалды. Әлжаппар Әбішевтің, Дихан Әбілевтің, Ілияс Есенберлиннің, Ғабдол Слановтың тілін үйрену керек, оқу керек. Сәбит Мұқановтың бай тілі бар. Олардың нашар деген шығармаларының өзін оқу керек, бағалау керек. Ол – сабақ. Заман өзгереді, ақиқат, шындық өзгермейді.