Әуезов аманат қалдырған Ахтанов

«Қазақ әдебиеті» газетінің 1961 жылғы 30 маусым күнгі саны түгелдей Мұхтар Әуезовтің қазасына арналған екен. Жазушы Герольд Бельгерде газеттің осы саны әлі күнге дейін сақтаулы көрінеді. Гераға өзінің «Қазақ дәптері» атты эсселер мен сұхбаттар жинағында («Өлке» баспасы, 2011 жыл) ұлы жазушының дүниеден өтерінің алдында аманат ретінде үш хат жазып қалдырғанын келтіреді. Мұхаң Мәскеудің Кунцово ауруханасында жатқанында үш адамға хат жазыпты.  «Біреуі – Тахауи Ахтановқа (21.06.1961), екіншісі – Есмағамбет Исмаиловқа (18.06.1961), үшіншісі Зейін Шашкинге (25.06.1961) бағытталған», – деп жазады Гераға. Сол хатында Тахауи Ахтановқа былай деп аманат қалдырған екен: «Қадірлі, іні дос Тахауи! Мен сені, Әбдіжәмілді, Зейнолла, Тәкенді, Сафуанды көптен, бастан бөлек санайтұғым... Сендерді сол болашағымыз дейім. Сондықтан анау бір жылдардан-ақ саған, сендерге мен безразлично қарай алған емеспін. Алдарыңнан жауапты, ойлы жаңалықтарды өзге бір қазақтан молырақ күткен күйдемін. Екінші бір өнімді топ – Мұхамеджан, Хамза, Зейін. Бұларды сендер көбірек түсіне ойласаңдар, әділ болады. Олар жастай кетіп, ұзақ заман тұсалып қалған жігерлі талант. Өмірге қомағайлық (жақсы мағынада) ала келген. Шығармашылық шабытқа да сондай қомағайлар. Өнімді еңбек етіседі»...

Ұлы жазушы ақтық сапары алдында аманат қалдырған үшеудің бірі Тахауи Ахтановтың адамдық болмысы, ағалық қамқорлығы туралы әрқилы әңгіме бар. Солардың қай-қайсысында да Тахауи Ахтановтың тұлғасы биіктен көрінері тағы анық. Мұхаңның аманатында аты аталған жазушылардың баршасы дерлік бүгінде о дүниелік. Тірі жүргені Әбдіжәмил Нұрпейісов қана. Бір қызығы, Тахаң мен Әбекең кереметтей дос болған. Тіпті, екеуінің туған күндері де қатар екен. 25 қазан Тахауи Ахтановтың туған күні болса, қазанның 22-сінде Әбдіжәмил Нұрпейісов дүниеге келген. Біз осы атаулы күнге орай Тахауи Ахтанов туралы үш түрлі қаламгердің үш түрлі кітабынан алынған естеліктен үзінді жариялағанды жөн көрдік.

...Ахмет Байтұрсыновтың есімін «Жұлдыз» журналының редакциясына жиналған екі-үш бозөкпе жігіт, ұмытпасам, Тахауи Ахтанов пен Бердібек Соқпақбаевтың аузынан естідік. Әлдеқалай қазақ тіліндегі терминдер мәселесін сөз етіп отырған секілді едік. Бізді кішісінбей, әрдайым тең сөйлесуге тырысатын аға жазушының бірі Тахаң:

–Босқа дауласып қайтесіңдер? Қазақ лингвистикасындағы бар атауды анау қасқа баяғыда-ақ балталасаң да бұзылмайтындай етіп жасап қойған. Әрі ұлттық ұғымға өте жақындатып, жақсылап жеткізген. «Атау», «ілік», «барыс», «табыс»... «зат есім», «сын есім», «сан есім»... Тамаша емес пе? Естілуі қандай, жазылуы қандай! Ешкім мұны орысшадан қазақшаға икемделген деп айта алайды, – деді.

Тахаңның пікірін құп көрген біздер, бірақ, «қазақ тілінің балталаса бұзылмайтын атауларын баяғыда-ақ жасап кеткен қасқаның» кім екенін болжап білмей отыр едік.

–Ахмет Байтұрсыновты айтады, – деді Бекең. Мұны естіген біздің жігіттер сәл дағдарыңқырап қалғандай болды.

Жазушы ағаларымның ішінде әуелгі көргеннен-ақ іштарта жақын көре бастаған кісім Тахаңа қарап, мен сонда «шалдардың» сөзін тыңдап отырған сарыауыз тәліптердің көңіліндегі күпті сауалдың бірін қойсам керек.

–Ойбай-ау... Ол әлгі Алашорда бастықтарының бірі емес пе?

–Алашордада не шатақтарың бар? – деп Тахаң қабағын шытты. – Қазақ тілінің терминологиясын жасаған қасқаның атын біле жүрсеңдер теріс болмас.

–Әдебиет теориясының негізін салған да сол Ахаң ғой, –деп Бекең тағы сөзге араласты. – Ахаңның сол еңбектері қазір архивтерде бар ма екен өзі? Әлде өртеп жіберді ме...

Оразбек Сәрсенбаев, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың иегері («Бердібек Соқпақбаев туралы естеліктер» кітабынан, «Білім» баспасы, 2005 жыл).

...Бірде «Қаламгер» кафесіне кіре қалып едім, буфеттің ернеуіне орналасқан биік орындықтарда Тахаң мен Садықбек Адамбеков ағамыз отыр екен. Бұл екеуі құрдас. Айтыстары мен айқастары өмірі бітпейді. Қазір де, Құдай біледі, бірдеңенің төңірегінде шайқасып отыр. Тахаң мені көргенде қуанып кетті.

–Қадыр, сен айтшы! Мына Садықбек Қызылорданың бер жағы мықты дейді. Мен ар жағы мықты деймін. Менікі дұрыс қой, солай емес пе? – деді мені көмекке шақырғандай.

Ол мені мұндай жағдайда өмірі аяп көрген жоқ, мен оны неге аяймын осы! Садықбекке көмектесіп жіберсем бе екен деп бір ойладым да, оның жөнін таппадым. Бірақ, Тахаңның жанына тиетін бір жол таптым.

–Сіздікі дұрыс, Таха! – деп бір емексітіп қойдым. – Шынында да арғы жағы мықты. Әріреген сайын күшейе түседі. Қызылордадан Ақтөбе, Ақтөбеден Батыс Қазақстан мықтырақ!..

–Вот, нахал! – деді Тахаң. Бірақ, өз логикасына өзі қарсы шыға алмады...

Қадыр Мырза Әли, ақын, Мемлекеттік сыйлықтың иегері («Иірім» кітабынан, «Қазығұрт» баспасы, 2005 жыл).


...1963 жылдың қоңыр күзінде бір шаруамен Әбенің (Әбдіжәмилдің) үйіне келсем, қалың бұйра шашты, кеуделі, тығыз денелі, шымыр, бір қарағаннан-ақ адамды баурап алатын қалтқысыз ашық көңілді, жылы шырайлы бейтаныс қазақ көсіліп сөйлеп отыр екен. Сөзі ірі, өткір. Шылымын бұрқыратып, көкала түтінге қақалып, гүжілдейді-ау келіп. «Тахаң ғой», – деді Әбе біздерді таныстырып.

Екеуінің алдында біртүрлі абыржып, именіп, қысылып қалдым. Аузыма дені дұрыс сөз де түспеді. Бірақ, сөз беретін Тахаң да көрінбейді. Аққұйрық сигаретін әсін-әлі сораптап қойып, қарқылдап күледі.

Бір кезде екеуі шахматқа отырды. Ойындары қызық. Сарт-сұрт. Ноздрев пен Чичиковтың дойбы ойнағанындай. Шахмат теориясында кездеспейтін дебют. Жаңылысса, жүрістерін дереу қайтып алады. Оқта-текте бір-бірінің қолына жармасады. Тіпті қыза-қыза келе екі жүрістен қатар жасайды. Салдыр-гүлдір. Шахмат емес, дода ма дерсің. Бір уақытта қалай болғанын білмеймін, Әбе Тахаңның ферзісін қағып түсірді. Тахаң: «Қайтып бер!» – деп гүр ете түссін, ферзісіне жабыссын кеп. «Е, неге қайтып берем?» – деп Әбе де көнбей, қасарысып отырып алды. Тахаң жалма-жан оның қолына жармасты. Біраз шуылдасқаннан кейін аңдаусызда опат болған ферзі қайтадан тіріліп, тақта бетінде ойқастай жөнелді. «Шах! Шах!» – деп қояды Тахаң өршеленіп. «...Ондай шахтан кісі өлмейді», – деп Әбе ыңылдап қояды. Бірақ, байқаймын, жағдайы мәз емес, маттың ауылы да жақындап қалған тәрізді. Әттең, о тоба, Тахаң мат берейін десе, қарсыласының королі жоқ. «Әй, королің қайда?!» – дейді Тахаң қаһарға мініп, көзі шатынап. «Қайдам...» – дейді Әбе міңгірлеп, қалтасына қолын сұға түсіп. «Ау, сонда матты кімге беремін?». «Өз короліңе бер!». Екі жазушы ауылдың тентек балаларындай ішек-сілесі қатып, мәз болды. Мұндай ойынды менің де өмірімде бірінші көруім. Қан майданда от кешкен әскери офицер, майталман жазушы, ресми саясатқа әрдайым қыңырлау қарайтын, қайшылау келетін ойшыл сыншы, ақ көңіл, ақ пейіл, ақ жүрек, аңқылдаған бала мінезді, сұлу пішінді осы бір адам маған салғаннан ұнады.

...Қайтыс боларынан бірнеше ай бұрын 9 мамырда Тахаң мені телефон арқылы Жеңіс күнімен құттықтады. «Әй, Гера... гутен таг... әлде гутен морген бе? Ес лебе... Зиг хайль... менің немісшем осы ғана. Мен сенен кешірім сұрайын деп отырмын... Ойлап қарасам, мен сені бекер-ақ жеңген екенмін. Қайран ақымақ басым, сол кезде оны түсінбедім ғой. Сені жеңіп нем бар еді?! Сен енді мені кешір. Бекер болған екен...»

Осыны айтып, ол сақ-сақ күлді. Мен де күлдім. Мұндай астарлы әзіл тек Тахаң мен Асқардан (Сүлейменов) шығатын.

...Тахаңмен отыз жыл аралас-құралас жүріппін. Осы мерзім ішінде менің Тахаңның таланты мен табиғаты жайындағы түсінігім кеңейіп, тереңдей түскенмен, оның адамгершілігі, парасатылығы, өрлігі, азаматтық мінез-құлқы сол баяғы тұңғыш кездескеніміздей жарқын да әсерлі қалпында қалды.

Герольд Бельгер, жазушы («Мұнар тау» кітабынан, «Өлке» баспасы, 2006 жыл).