Мақалалар

Смағұл Елубай, жазушы: «Қиямет-қайым ғасыры» жалғасын табады

Смағұл Елубай, жазушы: «Қиямет-қайым ғасыры» жалғасын табады


–Жоғарғы сыныпқа барғаннан бастап әлемдік философиямен айналыса бастадым. Өкінішке қарай, кеңестік идеологияның туы желбіреп тұрған заманда біз іздеген буржуазиялық философтарды табу мүмкін емес еді. Алайда, оларды сынаған кеңестік философтардың еңбектерін қарап отырып, дүниетанымда өзгеше көзқарастың бар екенін, оның бағыт-бағдары қандай екенін бажайлайтынбыз. КазГУ-дың журналистика факультетіне түскеннен кейін әдебиетке толық бет бұрғандай болдық та, философия шеттеу қалып қалды. Өйткені, қайнар көздерін табу қиынға соқты. Тоқсаныншы жылдардың басында, КСРО құлағаннан кейін барлық қалаған кітаптарымызға қол жететін мүмкіндік пайда болды. Интернет ашылды. Әлемді бөліп тұрған қабырғалар құлады. Оның үстіне мен 1995 жылы Еуропаға, «Азаттық» радиосына қызметке кеттім. Чехияның кітапханаларының өзі ерекше. Қалаған дүниеңді алдыңа әкеліп қояды. Осылайша, қайтадан дүниетанымдық философиямен айналысуға мүмкіндік пайда болды. Бірақ, бұл салада бір нәрсе жазу жөніндегі ой кейінірек туындады. Қашан дейтін болсаңыз, осыдан 4-5 жыл бұрын қатты қиналдым. Еуропадан әкелген табысымның көп бөлігін бизнеске саламын деп, алаяқтардың қолына түстім. Өзімнің таныстарым еді, алдап соқты. Балаларым өсіп қалған. Тоғыз жылдық еңбегімді біреуге жем қылу осы балаларымның болашағына теріс ықпал ететін фактор болды. Жаным тыныштық таппады. Жалпы, бүкіл саналы ғұмырымда жаным тыныштық таппапты. Неге екенін білмеймін. Мазасыздықтың нәтижесінде тоқсаныншы жылдары жүйке дағдарысынан естен танып құладым. Медицина тілінде «клиникалық ажал» дейді, мен тура сондай күй кештім. Қап-қара тоннельдің ішінде жарық болып ағып кетіп бара жаттық, оның ағарған аузынан шығып кетіп, керемет бір қырмызы дүниеге көтеріліп кеттім. Аспанда жүріп, тірлікте болмаған рахат күй кештім. Оның бір қызық жері, шын өмір сол жақта тұрғанына саналы түрде санамның көзі жетті. Шынын айтқанда, бүгінгі өмірге қайтқым келмеді. Мамыражай, тыныш, ыстық та емес, суық та емес, жан рахатқа батқан бір шексіздік пен мәңгілік ортасында азғантай сәтті бастан кештім. Есімді жинағанда осы бөлмеде дәрігерлердің ортасында жатыр екенмін, артынша ауруханаға алып кетті. Осы жағдайдан кейін бір өзгерістер болды. Тек санамда ғана емес, организмімде де өзгеріс болғанын сездім. Өмір мен өлім мәселесіне бұрынғыдан да тереңірек үңіліп, бұрынғыдан да тереңірек ізденетін болдым. Бірақ, кітап жазу жөніндегі идея кейіннен келді.
2005-2007 жылдары жаңағыдай жағдайлардың әсерінен қатты қиналдым. Сол уақытта жұрт ағылып барып жатқан, Құранмен емдейтін бір емші қарындасыма бардым. Сол жерде он күндей ем қабылдадым. Массаж жасайды, дұға оқиды, басқа ештеңе істемейді. Содан кейін намазға жығылдым. Намазға жығылғаннан кейін өмір бойы тыныштық таппаған жаным жай тапты. Беймаза күй пышақ кескендей тыйылды. Мен бұл құбылысқа сұмдық таңғалдым. Өзгенің айтқаны емес, өз басымнан өткеннен кейін бүкіл саналы ғұмырымызда неліктен жанымыз бен жүрегіміз тыныш таппайтынын, ал намаздан кейін неге оның сап тыйылғанын ойлаған уақытта оның жауабы көп іздеттірмеді. Біз жүзімізді Жаратқанға қарай бұрдық, иманға бұрдық. Құдайға құлшылық ете бастаған сәттен бәрі орын-орнына келе бастады. Жаңағы жоғалтқан қаржымыз сегіз есе болып қайтып келді. Қиналғаным өз-өзінен ұмытылды. Содан кейін ойға қалдым. Өзімді құтқарып, сонымен қоя салғым келмеді. Осыны жазғым келді. Өзіңе ғана емес, өзгеге шапағатыңды тигізу – мұсылман болудың алғышарты. Өзгеге қызмет жасамай, адам бақытты бола алмайды.
–Яғни, «Қиямет-қайым ғасырын» үлкен дайындықпен келіп жаздыңыз ғой?
–Өмір бойғы ішкі дайындықтың нәтижесінде келдім. Әрине, бұл жолда бізден де бұрын талай адам өткен. Кітап жазатын адам өзінен бұрын айтылғанды білуі шарт. Өзіңе дейінгілерді қайталап қана шығатын болсаң, оның да мәні жоқ. Мен де солай істедім.
Ұмытылған қағидалар бар. Озбыр империялық жүйе тілімізді, дінімізді ұмыттырды. Көз алдымызда халқымыз рухани, имани тоқырауға түсті. Соны көріп, шошумен болдық. Бізге ақыл беретін, кейінгілерге үлгі болатын қазақтың шал-кемпірлерінің жиын-тойда арақ ішіп алып, қисалаңдап билегенін көргенде, шошығаннан басқа амалымыз қалмайды. Болашағымыз дейтін жастар ішкілікке тойып алғаннан кейін өз дастарханын өзі төңкеріп тастап, төбелесіп жататынын көргенде, екі есе шошыдық. Осы шошу бізді қаламгер ретінде тыныш жатқызбады. «Ақбоз үйдің» үшінші кітабы – «Жалған дүние» осындай құбылысқа қарсылық ретінде жазылған. Жетпісінші, сексенінші жылдардағы халықтың азғындыққа ұшырауын көзге көрсету үшін, шошытып, бездіріп, рухани апаттың алдын алу мақсатымен жазылған. «Жыртық үйдің құдайы бар», озбыршыл империя құлады, біз тәуелсіздік алдық. Енді қолымызды байлап тұрған ешкім жоқ. Әрқайсымыз ұлтқа қызмет етуіміз керек.
Кейбір керітартпалықты көріп, тағы да жаның жай таппайды. Біздің еліміз арақ ішу жөнінен әлем елдерінің алғашқы отыздығына кіреді екен. Суицид жөнінен тіптен алғашқы ондықтың ішінде екенбіз. Бұл біздің адами, рухани болмысымыздың үлкен апатқа ұшырағанының дәлелі. Осындай адамның төбе шашын тік тұрғызатын жағдайда қазақ зиялылары қалайша үйінде тыныш жата алады? Күресу керек, өз ұрпағының болашағы үшін өле-өлгенше күресуі керек. «Қиямет-қайым» ғасырының дүниеге келуінің себебі осыдан.
–Жаным жай тапты дегеніңізбен, жазушы ретіндегі, азамат ретіндегі ішкі қарсылығыңыз әлі басылмаған екен. Керісінше, үдей түскені байқалады. Сіздегі ішкі қарсылықтың бүгінгі қоғамның рухани һәм адами азғындығына ғана байланып тұрмағаны да сезіледі. Жазушының, яғни сіздің ішкі қарсылығыңыз бүгінгі күні не нәрсені қабылдай алмайды?
–Кітабымның мазмұнынан хабардар болсаңыз, негізінен кешегі дінсіз, атеист, Құдайсыз қоғамнан шыққан қоғамның бойындағы адам шошырлық имансыздыққа қарсы бағытталғанын көруге болады. Яғни, қоғам иманды болмай, ешнәрсе болмайды. Әр бастықтың артына бір сақшыдан қоя алмаймыз. Әр адамның соңына бір-бір полицейден қойғанның өзінде де, егер олардың екеуі де құдайсыз болып шықса, ортақ тіл тауып алып, әрі қарай да азғындай бермесіне кепілдік жоқ. Қоғам мен адамды бақылауда ұстау мүмкін емес. Жалғыз Құдай ғана адамды да, сол арқылы қоғамды да бақылауда ұстай алады. Құдайдан қорықпағаннан қорқу керек. Қазір біз құдайсыз қоғамда өмір сүріп отырмыз. Дінге, иманға бет бұрғандар жоқ емес, бірақ азшылық.
Араб елдерінде бесін намазының уақытында бүкіл дүкендердің есігі ашық қала беретінін білеміз. Ал бізде болат есігіңді бұзып, сындырып кіріп, тонап кетіп жатады. Қоғамның деңгейін осыдан-ақ көруге болады. Иманға бет бұрғанда ғана қоғам түзеледі. Басшы да, қосшы да Құдайдың құлы екенін мойындауы керек. Бір отбасының өзінде біреуі иманға бет бұрғанмен, басқалары оған теріс қарайтын жағдайлар көп. Біздің қоғамның кейпі, кеспірі, сықпыты осындай. Мұнымен көшеге шығып күресе алмаймыз. Сондықтан, қаламның құдіретіне жүгінуге тура келеді. Бір жақсысы, 200 мың таралымы бар «Егемен Қазақстан» газеті осы кітапты толық басты. Содан Қазақстанның түкпір-түкпірінен хабарласушылар көп. Тіпті, Шымкенттен хабарласқан бір бауырымыз «тосын» сұрақ қойды. «Айтыңызшы, тозақ қазір жұмыс істеп тұр ма, әлде жабық па? Ол жерде адамдар бар ма, әлде біздерді күтіп тұр ма?» – дейді. Сауалына қарай жауабы, «біздерді күтіп тұр» дедім. Бір университеттің ректоры, өзі зиялы азамат, осы кітапты оқығаннан кейін өмірге деген көзқарасының түбегейлі өзгергенін айтты. Осының өзі мен үшін үлкен тарту болды. Кітаптың мақсатының өзі оқыған адам тазалыққа, имандылыққа бет бұрса деген оймен жазылған. Жақында кітаптың толықтырылған нұсқасы шықты, оған қалалық әкімшілік қаржылай қолдау жасады. Алматының кітапханаларына түсті, бірақ кітап дүкендеріне жетпей қалды. Жоғары билікте отырған азаматтардың ішінде де арнайы хабарласып, пікір білдірген азаматтар болды. Соның өзіне шүкіршілік.
–Хақты тану, иманға бет бұру адамның бүкіл дүниетанымын өзгертетіні ақиқат. Осыдан кейін сіздің өміріңіздің өзі иманға бет бұрғанға дейін және одан кейін деп екі кезеңге бөлінері де рас. Ал шығармаларыңыз ше? Ендігі жазылатын дүниелерде де осының әсері болады ғой?
–Дәл солай. Өкінішке орай, біздің әдебиетімізде имандылықты насихаттайтын проза дәстүрі жоқ болып тұр. Себебі белгілі. Тағы да өкінішті бір жайт, әлі күнге дейін сондай бір кітапты оқымаппын. «Қиямет-қайым ғасыры» проза емес. Бұл – философиялық толғаулар. Проза жазғым келеді, ондай ой болады. Бірақ, қолым бармайды. Дегенмен, бір сценарий жаздым. «Қазақфильмде» жатқанына екі жарым жылдай уақыт болды. Тұтастай осы тақырыпқа арналған дүние. Біздің арамыздан лаңкестер шыға бастады. Сонымен бірге оларға қарсы тұратын күштер де шыға бастады. Дінге, иманға деген көзқарас тұрғысынан бір-бірін қабылдамайтын екі топқа бөліндік. Түрмеден қашқан лаңкес бала дала кезіп жүріп, мал бағып жүрген оралманға кезігеді. Екі түрлі көзқарастағы екі қазақтың конфликтісіне құрылған сценарий. Түсірілетін болса, жақсы болар еді. Ал проза жаза қоюдың реті жоқ. Публицистиканың артықшылығы – тікелей жеткізуінде. Ал проза болса, образға кетіп қаламыз. Оны жеткізу қиындау болады. Публицистика – ашық майдан, «Қиямет-қайым ғасыры» болашақта да тек осы жанрда жалғасын табады. Бұл кітаптың басы мен аяғы белгілі, ал ортадағы қуыстар біртіндеп толтырылады. Өзім соған іштей бекініп отырмын.
–Кеңестік билік бізді діннен ашықтан-ашық, зорлықпен бездірді. Бүгінгі бейбіт заманның өзінде де дінімізді бөлшектеушілер табылып жатыр. Бір мұсылманды бірнеше жікке бөлу діннен бездіргеннен де қауіпті, одан әлденеше есе қатерлі апат десек, келісесіз бе?
–Келісемін. Ислам діні – Жаратушы тарапынан ең соңғы дін. Сондықтан оның пәрмені өте күшті. Бүкіл әлем мұсылманшылыққа ден қойды. Хантингтонның жорамалы бойынша, жиырмасыншы ғасырда ең көп дінді ұстанатындар мұсылмандар болады делінген. Еуропадағы христиандықтан кейінгі екінші дінге айналды. Еуропалықтар лек-легімен кіріп жатыр. Лондонның бас мешітінде имаммен сөйлескен едім. Араб елінен келген екен, сол имамның айтқаны: «Бізге жұма күні келсеңіз, мешітке келетін жамағаттың негізінен ағылшын екеніне көзіңіз жетеді. Біз уағызды ағылшын тілінде айтамыз». Оның себебі, шіркеулер жабылған, мұсылмандар оларды сатып алып, мешітке айналдырған. Осындай процестің екпінінен, жас діннің қарқынынан қорыққан Батыс ислам дінін әлсірету, жік-жікке бөлу саясатын жүзеге асыра бастағалы екі ғасырдан асты. Бұл процесс XVIII-XIX ғасырларда қарқынды жүрді. Ислам дінін екіге, үшке, беске бөлу әрекеті алдыңғы ғасырдан бері толастаған емес. Әңгіме тек Батыстың тегеурінінде емес, біздің өзіміздің сауатсыздығымызда да болып отыр. Исламның үлкен жауы – сауатсыздық. Әлемдегі дәстүрлі діндердің арасында ешқандай қайшылық жоқ, мұны Құран да растайды. Ал бірақ, біздің арамыздан қолына қару алып, «кәпірлерді» қырып-жоятындар шықты. Тіпті, билікте отырғандарды да «кәпірлер» дейді. Бұл – жаулыққа, дұшпандыққа апаратын саясат. Жалпы, қандай қиын-қыстау кезеңде де қазақтың жүрегінен Құдай көшкен емес. Осыны естен шығармаған жөн.
–Әңгімеңізге рахмет!