Мақалалар

Шериаздан Елеукенов, әдебиеттанушы, сыншы, мағжантанушы: Мағжан екі мыңжылдық тарихты жазып кетті

Шериаздан Елеукенов, әдебиеттанушы, сыншы, мағжантанушы: Мағжан екі мыңжылдық тарихты жазып кетті


Өткен жылы, сондай-ақ, Мағжан Жұмабаевтың өмірі мен шығармашылығы туралы «Алаш алыптары» сериясымен деректі фильм түсірілді. Сол фильмде айтылған тарихи деректерді тағы бір жадымызда жаңғыртсақ, Мағжанның сүйген жары Зейнеп дүниеден ерте кеткен, жалғыз ұлы да жастай шетінеп кеткен. Одан кейін Мағжан татар қызы Гүлсара Камаловаға ғашық болады. Мағжантанушы Шериаздан Елеукеновтің айтуына қарағанда, «Сүй, жан сәулем» осы Гүлсара мұғалимаға арналған. Одан кейінгі өмірлік серігі Зылиха апай тоқсаннан асып дүниеден өтті. Көзкөргендердің айтуына қарағанда, Мағжанның өлеңдерін жатқа айтқан, тіпті, өмірден өтерінде де Мағжан жырларын оқып жатыпты. Зылиха Мағжанның шынайы арқасүйері болған. Ақынды Карелияға жер аударған уақытта Зылиха 14 рет іздеп барған екен. Тіпті, Ленинградқа қоныс аударған. Жазушы Максим Горькийдің әйелі Екатерина Пешковаға шағым айта жүріп, Мағжанды 1936 жылы қамаудан шығарып алған да Зылиханың табандылығы болатын. Бірақ, көп ұзамай Ежов қуғын-сүргінді күшейтеді де, ақыры Мағжан Жұмабаев 1938 жылы атылады. Алпысыншы жылдары ақынның есімі ақталады, бірақ шығармаларына рұқсат етілмейді. Ақынды қамауға алған уақытта-ақ оның өлеңдерін, жазған-сызғанын тәркілеп, өртеп, көзін жояды. Бірақ, Зылиха анамыз біраз дүниені сақтап қалады. Бүгінгі Мағжанның бізге жеткен шығармаларының көпшілігі сол Зылиха апамыздың сақтауымен жеткен. Алайда, «Мағжан» деген кітап жазған, Мағжанды талай жылдардан бері зерттеп келе жатқан Шериаздан Елеукенов әлі де ашылмаған ақиқат пен жарияланбаған жырлар бар екенін айтады.
Жасы сексеннен асқан Шериаздан ақсақалдың Мағжанды зерттеуі тегіннен-тегін емес. Шер-ағаның өмірлік серігі Жаңыл апамыздың әкесі де 37-нің қырғынында ұсталып кеткен екен. «Халық жауының қызын алған» Шериаздан аға соның зардабын талай тартқан да екен. «Халық жауының қызын алған адам қызмет істеп отыр» деп, Берияға қайта-қайта арыз жазып, қиянат істеп жүрген өзге емес, өз қандастарымыз. Бірақ, қазір оның барлығы ұмыт болған. Ғалым 1988 жылы ақынның шығармалары ақталғаннан кейін дереу қалың 1 томдығы шыққанын айтты. Одан кейін тағы бір том өлеңдері шығыпты. Қазір 4 томдығы дайындалып жатыр екен. «Мағжан творчествосының бір қырына ғана тоқталсам. Соның ішінде Мағжантану және қазіргі заман мәселелері туралы айтсам деп отырмын», – деп, Шериаздан аға аса өзекті мәселесі тілге тиек етті.  
–Мағжантану үлкен ғылым саласына айналды. 120 жыл бұрын дүниеге келген ақынның шығармаларын бүгінгі заманмен салыстырып көрсек, көп жайтқа көзіміз жетеді. Жуырда Астанада Қазақстан Республикасының ұлттық тарихын зерделеу жөніндегі ведомствоаралық жұмыс тобының отырысы өтті. Жиында тарихи зерттеулердің сипатының өзгергені айрықша атап көрсетілді. Сол жерде айтылған әңгіменің Мағжан Жұмабаевтың өмірі мен шығармашылығына тікелей қатысы бар. Мағжан Солтүстік Қазақстан облысында дүниеге келді. Оның туған ауылы қазір Мағжан Жұмабаев ауылы деп аталады. Ақынның туған жерінің өзі де кейде еларалық қатынастардың талқысына түсіп қалып жатады. Жуырда ғана «Литературная газетада» Ресей Мемлекеттік думасының депутаты, әйгілі «Ворошиловский стрелок» кинофильмінің авторы, атақты кинорежиссер Говорухиннің мақаласы жарық көрді. «Я – чревоугодник» деп аталатын мақаладан автордың орыстарды былай қойғанда, қытай мен ағылшындар туралы да көп білетін, білімдар адам екенін аңғардық. Аузымыздың суы құрып оқып отырғанда, кенет көңілімізді су сепкендей басқан бір жолдарға көзіміз түсті. «Хрущев кезінде мырзасынып, Ресейдің солтүстік бес облысын Қазақстанға сыйға тартты», – деп арандатушылыққа жол беріпті. Мағжан Жұмабаевтың бір шығармасында: «Өй, антұрғанның суайтын-ай!» – деп Афанас Петрович ашуланып қалды», – деген жолдар бар. Сол Афанас сияқты мен де ашуланып, «Казахстанская правда» газетіне «Ворошиловский чревоугодник» деген мақала жаздым. Газет басында басамыз деді де, ақырында айнып кетті. Мақала орыс тілінде «Қазақ әдебиеті» газетінде жарияланды. Оған бірқатар азаматтар үн қатты. Біле білсек, біздің қазақтың жері ертеректе 4,2 миллион шаршы шақырым болған. Қазіргісі 2,7 миллион шаршы шақырым ғана. Соншама жерден айырылсақ та, түу заманда жоғалтқанымызды даулап отырған жоқпыз. Ондай әрекеттен аулақпыз. Керісінше, еш дау-дамайсыз тату-тәтті қарым-қатынас орнатып, Ресеймен де, Қытаймен де серіктестік саясатын ойдағыдай жүргізіп келеміз. Шекарамыз да берік. Былтыр Қытайға жолым түскенде, Ұлы Қытай қорғанының Пекинге таяу тұсын арнайы шолып қайттым. Шығыстан батысқа қарай бес мың шақырымға созылып жатқан қамал қабырғасының биіктігі 5-10 метр екені белгілі. Қабырғадағы үйдей тастардың қалай қаланғанына миың жетпейді. Тіпті, атом бомбасын тастасаң да былқ етпейтін сияқты. Оны еске алып отырған себебім, әр мемлекетпен өзара келісім жасап бекітілген, Біріккен Ұлттар Ұйымында тіркелген бүгінгі шекарамыз сол Ұлы Қытай қорғанынан да берік.
Мағжан туған өлкеде Сасықкөлдің етегін ала, әкесі Жұмабай қажының, ақынның бірінші әйелі Зейнептің және ұлы Гражданның моласы жатыр. Хрущев заманындағы қаптаған гастарбайтерлер сол ауыл моласын әдейі жермен-жексен еткен. Өйткені, мола жер иесінің кім екенін көрсететін өзінше бір құжат қой. Бұл трактордың бір айналымына да жетпейтін тоқымдай ғана жер. Ештеңе егіп жарытатын жер емес. Бірақ, астыртын саясатпен мола жермен-жексен болды. Егер шынымен патриот болсақ, Мағжанның әкесінің, әйелі мен баласының, туған-туысының моласын неге қайтадан қалпына келтірмейміз? Менің еркімде болса, сол жерге мәрмәрдан ескерткіш тақта тұрғызып, оған Мағжан ақынның «Туған жерім Сасықкөл» деген өлеңін тұтастай қашатып жаздырып қоятын едім. Тоғыз шумақтан тұратын өлеңнің мына бір жолдарына назар аударайықшы:
...Білмеймін не боларын, қайран көлім,
Жарайды тең болмаса күн мен түнің.
Итиіп қара шекпен келіп қалса,
Басыңнан құсың ұшып кетер сенің.
Бұл Мағжанның 1912 жылы жарық көрген тұңғыш өлеңдер жинағы – «Шолпаннан» алынған.
Солтүстік өлке сүйікті жазушыларымыз Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтің де туған жері. Гастарбайтерлердің бейбастақ қылығын өз көзімен көрген жазушы Сәбит Мұқанов ата-бабасы жатқан жерді қайтадан бекіттірді. Қайталап айтсақ, артық болмайды, тек солтүстікте ғана емес, Қазақстанның кез келген өңірінде қазақ жерінің осы тұстан басталатынын көрсететін қасиетті белгі соғыла беруге тиіс.
Тау суындай гүрілдер,
Айбынды Алаш елім бар.
Алтын Арқа жерім бар,
Мен жастарға сенемін!  – дейді айбынды ақын.
Мағжан 45 жыл ғана өмір сүрді. Таза шығармашылық жұмысқа сол 45 жылының 15 жылы ғана бұйырды. Қалған жылдары үш дүркін түрмеде отыруға, айдауда күн кешуге кетті. Бірақ, ақынның өр кеудесін Сталиннің көк жағалы жендеттері ешқашан баса алған жоқ. Мына өлеңі соның жарқын куәсі:
Мен келемін, мен келемін, мен келемін,
Күннен туған, күннен туған пайғамбар.
Небір қиянат пен қысастыққа төтеп берген ақынның жүрегіне осыншама қажыр-қайрат қайдан бітті дейсің дейтін емес. Мағжан ақын туған халқының тарихынан күш-қуат алды. Мағжан  біздің көп оқыған, көп тоқыған ең мәдениетті ақынымыз. Алдымен Қызылжар қаласындағы араб, парсы, түрік тілдерінде оқытатын медреседе бес жыл оқыды. Стамбұл қаласындағы түрік университетін бітіріп келген Мұхаметжан ұстаздан сабақ алды. Одан кейін атақты Ғалия медресесіне түсті. Бір жыл орысша үйреніп, Омбыдағы мұғалімдер семинариясына түсіп, оны алтын медальмен бітірді. Одан кейін Брюсов басқаратын Мәскеудің әйгілі әдеби-көркем институтында сабақ алды. Мағжан да дәл сол Брюсов сияқты символистік өлеңдер туғызды. Алайда, Жүсіпбек Аймауытов жазғандай, Мағжан символизмнің өзін де қазақ даласының ару қыздарын суреттеуге пайдаланды:
Сылдыр, сылдыр, сылдыр,
Сыбырға айналды сыңғыр,
Жүректі өртеді құрғыр.
«Мағжанды сүйемін, еуропалығын сүйемін» деген әйгілі Мұхтар Әуезов сол сәнді сылдырмақ шолпыны Тоғжанның бұрымына тағып, киелі образдың даңқын жер жүзіне жайды. Абайдай ұлы ұстаз сияқты Мағжан да шығыс пен батыс поэзиясын шебер тоғыстыра білді.
Махаббатты Тәңірі дәрежесіне көтерген – парсы ақыны Хафиз.
«Мен Шираздың пәк сұлуын Тәңіріме теңер ем,
Бір меңіне Самарқан мен Бұқараны берер ем», – дейді.
Енді Мағжанды тыңдайық:
Сүй, жан сәулем, тағы да сүй, тағы да,
Жылы-тәтті у тарады қаныма.
Бұл ләззаттың бір минутын бермеймін,
Патша тағы, бүкіл дүние малына, – дейді.
Татар аруы Гүлсім Камаловаға арналып, жүрек түкпірінен тулап шыққан өлең. Мағжан ақын сұлулық пен құмарлық ләззатын шебер суреттейді. Гүлсім сұлудың портретін қалай дәл бейнелеген!
Мағжан Жұмабаев шығармашылығының және бір ерекшелігі, ол – тарих тамыршысы. Тың тақырыптарға қалам сілтеді.
Мағжанның 1918 жылы жазылған «Бостандық» өлеңін алайық.
Жер жүзін қан басқанда,
Көбігі шығып аспанға,
Жын жолдас боп адамға
Туралық, теңдік ұмытылып,
Інжіл, Құран жыртылып,
Жатқанда жерде – табанда.
Қызыл қанға мас болып,
Жүрегі қара тас болып,
Айырылып естен адамзат;
Ұмытып мейірімді иесін,
Сойып сауын түйесін,
Тәңірісі боп лат, манат,
Жүргізіп ібіліс әмірін,
Жауыздық жайып тамырын,
Өршіп өтірік, дұшпандық...
Ақын империалистік соғыстың азамат соғысына айналып кеткенін де символдық түрде көркем суреттеген.
Тілегің болды – қуан, күл,
Бостандық – ізгі періште.
Кетпекке ұшып ғарышқа,
Ақ қанатын қомдап тұр, – дейді.
Тарих тамыршысы Мағжан ақын мұның салдарын да терең көрегендікпен болжады. «Адамның басын түймедей қырқатын» деп суреттеп, 1925 жылы жазған поэмасында айтып кетті.
Мағжан алғашқылардың бірі болып экология мәселесіне мойын бұрды. Ақын тән тазалығын жан тазалығымен байланыстырады. Сол жылдары түрікшіл болған да жалғыз Мағжан. Басқа ақындардың ешбірінен түрік тақырыбын таба алмаймыз. Осыдан екі-үш жыл бұрын Түркияда болып қайттым. Сонда үш күн бойы Мағжанға арналған үлкен іс-шара өткізілді. Түрік туысқандар Мағжанның «Алыстағы бауырыма», «Орал» өлеңдерін ауыздарынан тастамайды екен. Ақынның беделінің арқасында бізге түрік ағайын бұған дейін еш елде көрсетілмеген құрмет көрсетті. Ақынның құрметіне митинг ұйымдастырылды. Жанымдағы қазақ ақыны екеумізді басшылар саптың басына шақырды. Ақынның абыройлы екеніне көзіміз жете түсті.
Мағжанның «Түркістан» деген өлеңі «тарихты білсең, Мағжанша біл» деп тұр. Айналдырған 25 шумақ өлең. Соған бүкіл Тұран елінің тарихын сыйдырып жібергеніне сенесіз бе?! Жоғарыда айтқан тарих тақырыбындағы жиында Мемлекеттік хатшы Марат Тәжин  мемлекет басшысының «Тарих толқынында» атты кітабынан мынадай жолдарды келтіреді: «Біздің арғы ата-бабаларымыз Қиыр Шығыстан Батыс Еуропаға дейінгі, Сібірден Үндістанға дейінгі аумақты алып жатқан мемлекеттердің дамуында екі мың жыл бойы елеулі рөл атқарып келді. Орасан зор кең-байтақ аумақта қоныс аударумен көшпелілер Еуразияның этностық және мемлекеттік бет-бейнесін бір емес, бірнеше рет өзгертті». Мағжанның «Түркістанында» дәл осы жағдай суреттелген. Екі мың жыл бойы жаһанда елеулі рөл атқарған Тұранның тарихы Мағжан өлеңдерінде сонау Афрасияб патшадан басталады. «Бұл Тұран ежелден-ақ Алаш жері», – деп жазады. «Тұранның топырағында тыныш тапқан, Алаштың арыстаны Абылай ері», – дейді. Біздің екі мың жылдық тарихымыз Мағжан Жұмабаев шығармашылығында сайрап жатыр. Мағжан өзі өмір сүрген кезеңнің ғана емес, қазақтың екі мың жылдық тарихының тамыршысы бола білді. Міне, Мағжан қандай ақын болған!
–Ақынның бізге жетпеген өлеңдері көп пе?
–Көп болуы мүмкін. Өйткені, 1929 жылы Петропавлда ұстаған уақытта бір блокнотын қоса алып кеткен. Екінші рет тағы бір блокнотын алып кеткен. Қауіпсіздік комитетінің қоймасын ақтарсақ, талай дүние шығуы мүмкін. Мұрағатта Мағжанның ісінің оқуға рұқсат етілген беттерінен бөлек, темірмен қыстырылған, ашуға болмайтын беттер бар. Соларды ашу керек шығар. Сонда, бәлкім, жаңа шығармалары табылуы мүмкін. Тұтастай, дымын қоймай өртеп, жойып жіберді дегенге сену қиын. Олай дейтінім, біздің үйдегі Жаңыл апаңның әкесі де 37-жылы ұсталып кеткенін айттым ғой. Сол кісі Мағжанның бір поэмасын оқығанын айтады. Сол поэмасы бізге жеткен ешбір жинағында жоқ. Ал Бижанғали Жанқадамов деген қателесетін адам емес. Революцияға дейін Қазақстанда білімді 77-ақ адам болған, Бижанғали аға – солардың бірі. Өзі дәрігердің оқуын оқыған екен бастапқыда. Дәрігер болғанда да, гинекологтың оқуын оқыпты. Кейіннен мал дәрігерлікке ауысып кеткен. Алашорданың мүшесі болып, ұсталып, атылған. Сол кісі бір поэмасын айтады. Яғни, ондай шығармалар аз болмаса керек.
–Әңгімеңізге рахмет!