Мақалалар
Серік Қирабаев, академик: Қасым туралы артық айтқанымды мойындаймын
– Сын, соның ішінде әдеби сын толыққанды объективті болуы мүмкін емес. Өйткені, сыншы да пенде. Қанша тырысқанымен, өзінің көзқарасы, ұстанымы көрініс беріп қалатын жағдайлар аз емес. Өткен жылдары сіз өзіңіздің осы уақытқа дейінгі жазған-сызғаныңызды елеп-екшеп, көптомдық шығармалар жинағыңызды шығардыңыз. Жалпы, бұрынғы жазған әдеби сындарыңызды қайта қараған уақытта не көресіз? Қай тұста жеріне жеткізе айта алмадыңыз? Керісінше, қай жерде артық кеттім деп ойлайсыз? Әдеби сындарыңызды елек-екшеген уақытта ойға қалдырған жағдайлар болды ма?
– Біздің әдебиетке келіп, сынмен айналыса бастаған кезіміз заманның ең бір қиын тұсы болатын. Соғыстан кейін Орталық партия комитеті әдебиет пен мәдениет мәселелерін сыннан өткізіп, кезінде жайбарақат кеткен жағдайлардың бәрін еске салып, Лениннің принципін қайта күшейтті. Институтта оқып жүргеннен-ақ партияның қаулыларынан хабардар болдық. «Звезда» журналы туралы», «Драма театры және оның репертуарын жақсарту туралы», «Жаңа өмір кинофильмдері туралы» деген толып жатқан қаулылар қабылданып, партия әдебиет пен мәдениеттің барлық саласын қатаң електен өткізді. Бізді де сол тұрғыда тәрбиеледі. Әдебиеттің партиялық принципі қатты қадағаланды да, біз алғаш қалам ұстағаннан-ақ қатаңдау жаза бастадық. Мәселен, өзімнің 1948 жылы «Социалистік Қазақстан» газетіне шыққан алғашқы мақалам Жақан Сыздықовтың өлеңдер жинағына арналған еді, сонда қатты-қатты сын айтылды. Ұстазымыз Қайнекей Жармағамбетов еді. Комсомолда істеген, кейін Жазушылар Одағына келіп, сол кездегі «Әдебиет және искусство», қазіргі «Жұлдыз» журналын басқарды. Қайнекей Жармағамбетов біз оқитын ҚазПИ-дің әдебиет үйірмесіне жетекшілік етті. Сол үйірмеден Ғафу Қайырбеков, Бердібек Соқпақбаев, Айқын Нұрқатов, Нығмет Ғабдуллин, Мыңбай Рәш сынды бірқатар азаматтар шықты. Соның ішінде сын жанрына ден қойған Айқын екеумізге Қайнекейдің қамқорлығы ерекше болды. Әдеби үйірмеде жаңадан шыққан кітаптарды оқып, бірге талқылайтынбыз. Сол бойынша жазған мақалаларымыздың мерзімді басылымдарда жарық көруін Қайнекей Жармағамбетов өз мойнына алды.
Елуінші жылдардың бас кезінде «Қазақстан тарихы маркстік-лениндік тұрғыда зерттелмей жатыр» деген әңгіме шығып, жағдай тіптен шиеленісіп кетті. Бұрын жекелеген әдеби шығармалар мен авторларға ғана назар аударып жүрсек, енді қазақтың тарихы, мәдениеті, ұлттық ерекшелігі сынды мәселелердің барлығы да бақылауға алынды. 1947 жылы Орталық партия комитеті «Тіл және әдебиет институтындағы саяси өрескел қателіктер туралы» дейтін қаулы қабылдады. Шаяхметов баяндама жасады. Осы уақытта бірқатар тарихшылар мен ғалымдар қатты сыналып, қуғынға ұшырады. Есмағамбет Ысмайылов институт директоры еді, орнынан алынды. Партиядан шығарылып, 25 жылға сотталды. Бекмахановтармен бірге Ысмайылов та кетті. Өзіміздің ұстазымыз, академик Қажым Жұмалиев те қудаланды. Сондағы бар жазығы – Шортанбай, Дулат, Мұрат жөнінде лекция оқығаны. 1946 жылғы қаулыдан кейін Қажым Жұмалиев өз оқулығын қайта жазып, бұл тақырыпқа барынша сын көзімен қарауға тырысқан еді. Соған қарамастан, тұлғаларымыздың аты-жөнін атап, аз-кем сөз еткені үшін ғана жазықты болып, 25 жылға айдалып кетті. Осындай қиын кезеңде біз сынға араластық. Қайнекей Айқын Нұрқатов екеумізді «Әдебиет және искусство» журналына жұмысқа алды. Оның алдында соғыс кезінде жабылып қалған көркем әдебиет баспасы қайта ашылып, соңғы курста оқып жүргенімде сол жерге жұмысқа қабылданған едім. Сол уақытта өз шығармашылығында «ұлтшылдыққа жол бергені үшін» Әбділдә Тәжібаев, Қалижан Бекхожин, Қасым Аманжоловтарды сынға алған көптеген мақалалар жарық көрді. Жас кезімізде біздер осыған араластық та. Бірақ, басқалармен салыстарғанда, мен өзім көп тереңдеп барған жоқпын. Ұлттық намысымызға тиіп, “қазақ” деген сөзді атаудың өзіне тыйым салына бастағаннан кейін бой тартып, тоқтап қалдым. Содан кейін көбіне-көп әдебиет ғылымымен шұғылдандым. Мәлік Ғабдуллиннің көмегімен аспирантураға түсіп, Спандияр Көбеев шығармашылығы бойынша кандидаттық диссертация жаздым. Жазуын жазғаныммен, бірнеше жыл қорғай алмай жүрдім. Ол уақытта бұл салада ғылым докторы екі-ақ адам болатын. Оның бірі Қажым ұсталып кеткен. Екіншісі Мұхтар Әуезов қуғын көріп, Мәскеуде жүрген. Бізге оппонент болатын адам табудың өзі мұң болды. Әйтеуір, арада біраз жыл өткенде Мұхаң елге келді, Қажым ағамыз қатарға қосылды. Сол аралықта Зәки Ахметов Ленинградтан қорғап келіп, оппонент болды да, 1957 жылы ғана қорғадым. Кейін мені Комсомолдың Орталық комитеті қызметке шақырды. Төкен Әбдірахманов деген жігітті «журналда ұлтшылдық қателер жібергені үшін» орнынан алып тастаған екен. Оның орнына Зейнолла Қабдоловты ұсынғанымен, «Мектеп» баспасында жүргеніндегі «ұлтшылдық қателері үшін» ол бекімей қалды. Сол қызметке мені бекітті де, баспасөзге қызметке кеттім. Кейін «Социалистік Қазақстанның» әдебиет бөлімінде 3-4 жыл істедім. Орталық комитетке шақырып, онда азғантай уақыт қызмет атқарып, 1958 жылы біржола ғылымға ден қойдым. ҚазПИ-де доцент болдым, кейін докторлық қорғадым. Бүкіл өмірім сонда өтті деуіме болады. Тек сексенінші жылдары ғана Әуезов институтына директор болып баруға тура келді, 1995 жылға дейін сонда қызмет істедім. Қазірге дейін сол жердемін.
Қазір уақыт өзгерді. Біз ол уақытта әдебиеттің партиялық принципіне берік болдық. Жасыратын ештеңесі жоқ, соған қызмет еттік. Бірақ, алғашқы мақалаларымнан кейін ұлтшылдықты ашық сынауға бара қойғам жоқ. Көбінесе жекелеген әдеби шығармалар туралы шолу мақалалар жазуға көштім. Біз өзімізше әдебиетке жаңаша көзқарас тұрғысынан баға беруге тырыстық. Жасыратын түгі жоқ, жеке шығармалар жөнінде артық-кем пікір айтқан тұсымыз болды. Соның ішінде өзімнің Қасым шығармашылығы туралы артық айтқаным бар. Мен өзім Қасымның шығармашылығын қатты жақсы көрдім, жоғары бағаладым. Сүйіп оқыған ақынымның бірі осы Қасым Аманжолов еді. «Қазақстан» деген өлеңі ерекше ұнайтын, «Құпия қыз» поэмасының көп жерін жаттап та алған едім. Ол менің әдеби сауатымды ашқан ақын еді. Бірақ, партияның тапсырмасы қатал, Қасымды сынауға тура келді. Соның өзінде де Қасымның концепциясын, идеологиялық принципін жамандамай, көбінесе жекелеген сөздері туралы жаздым. Кейін Қасымның партиялығы қаралды. Баяндама жасау маған тапсырылды. “Осыған дейін жазған мақалаңды негізге аласың” деді. Қашқақтап едім, болмады. Жиналыс орысша өтетін болды да, мақаламды аударған кезде көп тұсын жұмсартып жібердім. Баяндамамды “Шығармашылық адамының іздену жолында қателіктер болады, бірақ Қасым – үлкен ақын” деген сөзбен түйіндедім. Соны Қасым айтып кетіпті. Бұл туралы кейін архивтік жазбаларынан оқыдым. Күнделігіне «Жас сыншы Қирабаев партияның айтқанына ермей, шындықты айтты» деп жазыпты. Мен сол уақыттағы кінәмді жуу үшін кейін Қасымның шығармашылығы туралы біраз мақалалар жаздым. Жүз жылдығында Қарағандыға дейін барып, баяндама жасадым. 90 жылдығында Қарқаралыға бардым. Қасым – біздің тәуелсіздігіміздің ақыны. Ол біздің ұлттық тәуелсіздігімізді қорғады. Совет Одағының құрамындағы барлық елдерді өз азаматтары, өз ұлтынан шыққан басшылары басқарды. Ал қазақ халқын соғысқа дейін қазақтан басқаның бәрі биледі. Қазақтардың Мәскеу түбіндегі ерлігінен кейін ғана ел басына Шаяхметов келді. Кеңес Үкіметі қазақ жігіттерінің намысынан, батылдығынан, мықтылығынан оу бастан қатты қорқатын. Сол үшін қудалап, жойып отырды. Қасым сол алыптарымыздың жалғасы еді. Соғыстағы қазақтардың ерлігі Қасымның ел намысы туралы еркін жырлауына мүмкіндік берді. Әбділдә Тәжібаев пен Қалижан Бекхожиннің шығармаларында да патриоттық рух басым болатын. Елуінші жылдары сол елдік жырлары үшін олар қайтадан қуғын көрді, сыналды. Горбачевтің “қайта құру” кезеңінде біз оларды барынша ақтап алуға күш салдық. Қасымдардың шығармашылығына ғылыми тұрғыдан да жаңаша баға беруге тырыстық.
– Сіздер жиырманың ар жақ, бер жағындағы жап-жас күндеріңізде сынға араластыңыздар. Жастық максимализм болғаны сөзсіз. Тапсырма, қысым деген өз алдына. Сондайдан күйіп кеткен ақын-жазушыларымыз да аз емес. Мысалы, Қасым Аманжолов бірде «Сарыарқа деп жазбағанда, Қараарқа деп жазам ба?» деп күйініш білдірген екен. Сол уақыттағы әдеби сынның әсерінен күйіп кеткен немесе жолы жабылып қалған қаламгерлер бар ма бізде?
– Ондайлар жоқ. Біз елуінші жылдардан сынға көп араластық. Айқын, Рахманқұл Бердібай көп сын жазды. Ол кезде жұрттың бәрі сыншы болатын. Тіпті, Тәкен Әлімқұлов, Тахауи Ахтанов, Зейнолла Қабдоловтар да алғаш сыннан бастаған. Бізді сынға тартқандардың бірі Мұхтар Әуезов болатын. Мұхаң өзі бас болып көп қамқорлық жасады. Жол көрсетіп, жөн сілтеді. Маған оппонент болуға өтініш білдіргенімде, “Саған оппонент болмағанда, кімге боламын?! Сын жазып жүрген жігіттің бәрі кандидат, сосын доктор болуы керек!” деді. 1953 жылы Айқын Нұрқатов екеуміз Жазушылар Одағына қабылданғанымызда, президиумда отырған Мұхаң сөз алып, “Осы екі жігіттің бірыңғай сынмен айналысқаны ұнайды. Өскен әдебиеттің әр жанрының өз кадрлары болуы керек” деп қолдауын білдірді. Ол Жазушылар Одағының жыл қорытындыларын әдебиетті дамытудың тетігіне айналдырды. Бірде Дихан Әбілевтің «Алтай жүрегі» деген поэмасын мен қатты сынға алдым. Мұхаң оған оң көзбен қараған екен, соған қарамастан, сынап жаздым. Асқар Тоқмағамбетов «Айтылмаған әңгіме» деген поэма жазып, мен оған «Айта алмаған әңгіме» деген тақырыппен әдеби сын жаздым. Сондай өткір мақалаларымыз ұмытылды да, әдебиетте негізінен жағымды, оң тенденция сақталып қалды. Белинский айтқан ғой, «сын деген – абыройы аз жанр». Бұл өзі дәрі сияқты, ішкенде ащы, бірақ денсаулыққа керек. Сын әдебиет үшін қажет. Соған қарамастан, кейінгі жазушылардың көпшілігі сынды көтере алмайды. Қазір сынды жоққа шығаратындар да бар.
Қазіргі қазақ әдебиетін әлемдік деңгейге көтерілді деп толық сеніммен айта аламын. Әбіш Кекілбаев, Мұхтар Мағауиндер, шағын жанрда қалам тербеп жүрген Төлен Әбдіков, Сайын Мұратбеков, Тынымбай Нұрмағамбетовтер биік деңгейге қөтерілген жазушылар. Өкініштісі, аудармашысы жоқ. Мұхтар Әуезов кезінде аудармашысын тапты да, кең танылып кетті. Ғабит Мүсірепов орыстар арасында кең таралмады, өйткені, оның аудармашысы табылмады. Олай болатыны, Ғабиттің өнері – тілінде, тіл ешуақытта аударылмайды. Оған қарағанда Ғабиден Мұстафин тақырыбын тапты да, көбірек аударылды.
Қайбір жылы «Аударма» деген баспа ашылды. Осындай баспа ашу жөнінде ұсынысты мен айттым. Қазақ жазушыларының шығармаларын орысшаға аударсын, содан ары басқа тілдерге аударайық. Мұқанов секілді бірден шет тіліне аударса құба-құп. Болмаса, орыс тілінен әрі аударылса деген едім. Кейін сол баспа ашылды. Бірақ, қарасам, біздің кезімізде аударылып қойған шығармаларды қайта басумен әуестеніп кеткен екен. Ол аудармалардың көркемдік сапасы сол уақытта да төмен еді. Кейін қайыра бір ескертіп едім, тікелей олай аударма жасауға мүмкіншілік жоқ екенін, оған қыруар қаржы кететінін айтты. Осындай жағдайлар қолбайлау болып, біздің қазақ әдебиеті аударылмай қалды. Қазіргілерден Дулаттың кітабы ағылшынша шықты, пьесасы қойылды. Бірақ, бір Дулатпен әдебиетті шетелге таныту қиын. Бір кездері «Абай» романыменен Мұхтар Әуезов шығып, әлемнің бірнеше тіліне аударылды. Ол қазір ұмыт бола бастады. Ал Жамбылдың аты-жөнін ғана естіді.
– Мұхаметжан Қаратаев білімді кісі еді. ҚазПИ-ді бітіріп, Ленинградта аспирантурада оқыған. Сонда оқып жүргенінде елге қызметке шақырылған. Сәбит Мұқанов қызметінен босатылып, партиядан шығарылды. Сәкен, Бейімбеттермен жақын болуы, Алматыға келгенде Мағжан Жұмабаевты күтіп алуы себеп болып, қуғынға ұшырады да, орнына Жазушылар одағына Мұхаметжан Қаратаевты әкеліп қойды. Осы кезде ол біраз белсенді қызмет жасады. Ұлтшыл буржуазияшыларды әшкерелеу тұрғысында орысша да, қазақша да мақалалар жазып жүрді. Айтқызып-айтқызып алып, артынан өзін алып кетті. Өзім Мұхаметжанды 1949 жылы көрдім. Қайтып келген кезі, Жамбылда педучилищеде сабақ береді екен, «Просвещенец» деген демалыс үйінде кездестім. Әдеби сынға ден қойғандықтан да шығар, 1920 жылдардан бастап шыққан мақалалардың барлығын аударып-төңкеріп оқыған адаммын. 1937 жылы Жазушылар одағының пленумының қорытындысы бойынша Мұхаметжан Қаратаевтың көлемді мақаласы шыққан екен, оны да оқығанмын. «Абай және Пушкин» деген мақаласын «Әдебиет майданы» журналынан оқыған едім. Осыны айтып, әңгімелесіп кеттік. Бірге демалдық. Артынан оларды қайтадан ұстап әкетті. Сталин өлгеннен кейін Хамза Есенжанов бар, бәрі қайтып келді. Келгеннен кейін баспаға редакторлық қызметке тұрды, партиялығын қайтып алды. Артынша «Жазушы» баспасына директор етіп тағайындаған еді, Орталық партия комитеті бекітпеді. Кәрібжанов деген екінші хатшы: «Ұсталып, қайтып келген адамды жоғары қызметке ұсынуға әуестенбеңдер», – деді. Мен сол кісінің қарамағында істейтінмін, Мұхаңның осы қызметке бекуіне азғантай септігім тиді.
Қаратаев өте білімді болатын. Жеке жазушылар жөнінде де көп жазды. 1958 жылы қазақша және орысша екі кітабын шығарды. Кейін Ғылым академиясында бірге қызмет атқардық, энциклопедияда тізе қосып жұмыс істедік. Көп араластық, отбасымызбен қатынасып тұрдық. Көп шешіліп ештеңе айтпайтын еді. Сексенінші жылдары шындықтың беті ашылғанда қайтадан кінә артушылар пайда болды. Академияның президиумы осы мәселе бойынша арнайы комиссия құрды. Институт директоры ретінде комиссия басшылығы маған тапсырылды. Сол уақытта мен Мұхаметжан Қаратаев пен Ісмет Кеңесбаевты қорғадым. «Қателік өтті. Бүгін оларды біз әшкерелесек, ертең олардың ұрпақтары бізді ұстатады. Осылай өмір бойы бір-бірімізден кек алумен өтеміз бе, болар іс болды, осымен доғару керек» деген принципке сүйендім. “Бұл - заманның қателігі” дедім. Оларды қорғап алып қалдым. Қаратаевтың жағдайын жақсы түсінетінмін. Бірақ, қазбалап ештеңе сұраған емеспін. Өзі ашылып айтқан емес. Лагерьдегі қиындықтар туралы ғана әңгіме болатын. Оның өзінде де көбіне-көп әйелі айтатын. Қалай болғанда да, Қаратаев өте алғыр еді. Айдаудан келгеннен кейін құнығып жұмыс істеді. Бостандыққа шыққан соң, Хамза Есенжанов та, Зейін Шашкин де өндіртіп жазды. Мұхтар Әуезов те оларға көп қолдау білдірді. Мұхаң “Бұлар ашығып қалған. Бұларда творчествоға деген аштық бар. Қайтсем, тойынам деп жүр. Біз оларды қолдауымыз керек” деген сөз айтты. Сондықтан, біз де оларға қолдау білдірдік.
– Өткен ғасырдың отызыншы жылдарында қазақ әдебиеті мектептерде пән ретінде оқытыла бастады. Оған Мұхтар Әуезов бастаған, Сәбит Мұқанов, Ғабит Мүсірепов қостаған азаматтар бір кісідей үлес қосқаны белгілі. Бірақ, жаңа өзіңіз де айтып отырсыз, заман өзгерді. Заманның талабы өзгерді. Бүгінгі күні сол уақыттағы әйгілі, атақты шығармалардың біразы, соның ішінде Мемлекеттік сыйлық алған шығармалар да науқаншылықпен жазылғанын көріп-біліп отырмыз. Бүгінгі күні мектеп оқушыларына арналған қазақ әдебиеті пәнінің оқулығына қандай авторлардың қандай шығармалары міндетті түрде енуі керек? Ал қай шығармаларды оқулықтан алып тастауға болады деп ойлайсыз?
– Қазақ әдебиетінің мектепте жүруі 30-жылдардан басталады. 1934 жылы Сталиннің Кировке жазған хаты бар, орыс тарихын, орыстың әдебиеті мен тілін оқыту жөнінде. Сол істің төркіні бізге де әсер етті. Қазақ әдебиеті жоғарғы мектепте 1928 жылы, ҚазПИ құрылған уақыттан оқытыла бастады. Онда Сәкен Сейфуллин сабақ берді. Сәкеннің кейін сондағы оқыған лекцияларының негізінде кітап шығады. Мұхаңның «Әдебиет тарихы» деген еңбегі де сол жылдары жазылған. 1934 жылдардан мектептерде оқытыла бастады. Арнайы оқулық жазатын ғылыми кадрлар болған жоқ. Ғылым докторлары мен кандидаттар отызыншы жылдардың соңында шықты. Оқытушылар жазушылар болды. Алғашқы оқулықтарды құрастыруға Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлиндер араласты, Мұхтар, Ғабит, Сәбиттер қатынасты. Әмина Мамыткеліні деген болған, Мәншүк Мәметованың шешесі, сол да оқулық жазуға қатысты. Кейінірек Мұхаңмен бірлесіп, Мұхаметжан Қаратаев та автор болды. Молдағали Жолдыбаев та алғашқы оқулықтарды жазуға қатысқан адам.
Оқулық деген мәңгілік емес. Жыл сайын бағдарламаға сәйкес өзгеріп отырады. Соған байланысты авторлар да өзгереді. Мысалы, елуінші жылдары оқулық авторларының барлығы ұсталып кетті. Мектеп оқулықсыз қалды. Оқулық жазуға біз қатарлы жастарды тартты. Мүсілім Базарбаев, Айқын Нұрқатов, Баламер Сахариев, мен, біразымыз сол елуінші жылдардан араластық. Өзім 1952 жылдан бастап авторлардың құрамындамын. Өз кезіміздегі реформалардың бәріне белсене араластым. Оқулықтар кеңесінің бастығы болдым, комиссияны басқардым. Тәуелсіздік алғаннан кейін оқулықтар қайта жазылды. Олардың принциптері өзгерді. Бағдарлама қайта жасақталды. Орыстар принциптерін өзгертіп еді, біздікі қоса өзгертіп жатыр. Оқулық әдебиеттік оқу және әдебиет тарихы болып бөлінеді. Жеке шығармаларды оқыту 5, 6, 7-сыныптарда жүреді. 8-сыныптан бастап тарихи әдебиет оқытылады. 8-сыныпта XVIII ғасыр мен XIX ғасырдың бірінші жартысы, 9-сыныпта ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасыр әдебиеті оқытылады. 10-сыныпта Кеңес әдебиеті тұтастай оқытылады. Өзім жоғарғы мектепте жұмыс істегендіктен Кеңес әдебиетінен дәріс оқыдым, оқулықтар жаздым. Бірақ, бүгінгі күнгі оқулық жасаушыларға көңілім толмайтын тұстары бар. Баяғыдан қалыптасқан әдістеме бар. Атақты Рыбникова деген әдіскер болған, біз де сол бойынша оқытатынбыз. Мысалы, Мұхтар Әуезовтің жалпы шығармаларының тарихына аз-кем тоқталып, негізгі бір шығармасын талдауға беретін. Сол арқылы бүкіл әдеби процесті көрсететін. Жазушы көп, барлығы оқулыққа енгісі келеді. 700 жазушы бар, оның барлығын кіргізе алмайсың. Кілең фамилия балаларға білім болмайды. Ол ойда да қалмайды. Өкінішке қарай, соңғы бағдарлама сол бағытпен кетті. «Қазақ әдебиетіндегі прозаның дамуы», «Поэзияның дамуы», «Сынның дамуы» деп тарихына тоқталып, фамилияларды тізіп шыққан. Ол дұрыс емес. Негізгі іріктеліп алынған жазушылар сол дәуірдің әдебиетін таныта алатындай болуы керек.Өзімнің билігім жүріп тұрған кезде 10-сыныпта ХІХ ғасырдың әдебиетін оқытып, 11-сыныпты тұтастай Кеңес әдебиетіне арнауды ұсындым. Ондағы ойым, баяғы дәуірлеу кезі, соғыс кезінде, соғыстан кейін деген принциптерді жойып, жалпы ғасыр бойындағы әдебиеттің жаңалықтарын көрсету еді. Ол негізінен өзін ақтады. Қазіргі 10-11 сыныптарда сол бағытпен оқытылып жатыр. Ал жазушыларды іріктеуде ол принцип сақтала бермейді. Кеңес әдебиеті кезіндегі шығармаларды қысқартыңқырап, оның орнына 60-жылдарда шыққан жазушыларды шағындап болса да, бір-бір шығарма төңірегінде енгізуді мен қолдадым. Қазір бірқатар жазушылар жөнінде айтылады. Бірақ, ары кеткенде екі сағат, әйтпесе бір сағат көлемінде ғана. Осыдан 1-2 ай бұрын бағдарламаға өзгеріс енгізілгенін айтып, оқулықтарды қайта қарап беруімді өтінді. Бағдарлама бекітіліп кеткен екен. Бекітпес бұрын бізге көрсетіп, ақылдасу керек еді, ондай болмады. Ілияс Есенберлинді алып тастапты да, орнына аса танымал емес бір жазушыны енгізіпті. Ілияс Есенберлин деген фигура ғой! Қазақтың тарихы туралы қаншама шығарма жазды! Осыған наразылығымды білдіріп, оқулыққа автор болмайтынымды айттым.
Жаратылыстану және гуманитарлық бақыттағы оқулықтар екі түрлі болады. Кезінде бір топқа мен жетекшілік етейін де, келесі топты Зейнолла басқарсын деген ұсыныс айттым. Мен өз шәкірттеріммен, өзімнің қалаған адамдарыммен жасайын, Зейнолла өз шәкірттерімен жасасын дедім. Ондағы ойым, ертең біздер кеткенде оқулық жазу ісін шәкірттеріміз жалғап әкетсін дегенім еді. Бірақ, ол ұсыныс жүзеге аспады. Зейнолла Қабдолов, Хасен Әдібаев үшеумізді қосақтап қойды. Қазір мен жалғыз қалдым. Мұның зардабын әлі тартатын боламыз. Қазіргі істеліп жатқан жұмыс көңілге қона бермейді. Оларды айтысып-тартысып жеңе алмайсың. Әрі менің біреумен айтыса қоюға шамам да жоқ.
– Сізден Қайнекей Жармағамбетов жөнінде сұрамай кетсек, дұрыс болмас. Тікелей ұстазыңыз. Бердібек Соқпақбаев бастаған көрнекті қаламгерлерді тәрбиелеген ұстаз. Герольд Бельгер де көп жазады ол кісі жөнінде. Әдебиеттегі тұтас бір буынды баулыған Қайнекей Жармағамбетов, бірақ, өзі әдебиеттен тыс қалды. Осы кісінің әдебиеттен, әдебиеттану ғылымынан шеттеп қалуы жеке өз басының тағдырына ғана байланысты ма, әлде басқа да себептері болды ма?
– Қайнекей әдебиеттануға жеке мақалаларымен үлес қосты. 40-жылдардың ішінде оқулық авторларының бірі болды. Бірақ, тұрақты сынмен айналысқан жоқ. Ақындығын жоғары қойды. Қазақ әдебиетіндегі баллада жанрының өркендеуіне көп үлес қосты. Көбінесе қайраткерлігімен танылды. Қайнекейдің жанында Мұқан Иманжанов, Әбен Сатыбалдиев сынды бірқатар азаматтар болды. Өз тұсында майданда жүрген ақын-жазушылардың шығармаларының басылуына, жастардың көтерілуіне ерекше көңіл бөлді. Әдеби ойдың орталығы рөлін атқарды. Сырбай Мәуленов Қостанайдан келгенде Қайнекейдің үйіне түсетін. Біздің ұрпаққа, біздің алдымыздағы ұрпаққа көп қамқорлық жасады. Әдебиет үшін үлкен еңбек сіңірді. Ол әрдайым құрметке кенеліп жүретін. Сөйтіп жүріп ішіп кетті. Қызметінен айырылды. Отбасының шырқы бұзылды. Қаныш Сәтбаевтың күйеубаласы еді, әйелі ары үгіттеп, бері үгіттеп, жөнге сала алмады. Ақырында жұбайы үйінен кетіп қалды. Қайнекей Алматыда жүріп, науқасқа шалдықты. Қатты ауырып, ақырында ел жақтан қарындасы келіп, алып кетті. Сол жақта жүріп қайтыс болды. Атаусыз қалғаны содан. Бірақ, өзім кітаптарымда, мақалаларымда еңбегін үнемі айтып жүремін.
– Бердібек Соқпақбаев жөнінде де сұрағым келіп отыр. Биыл тоқсан жылдығы. Сіздер қатар оқып, қатар өскен азаматсыздар...
– Иә, Бердібек менен екі жыл бұрын оқыды. Араласып, қатар жүрдік. Естеліктерімде жаздым да.
– Соқпақбаев туралы естелігіңізден бір нәрсе ерекше есімде қалды. Кеңсайда тұрып жатқанында: «Айналаңның бәрі мүрделер, қорықпайсың ба?» – деп сұраған екенсіз. Сонда: «Өлілерден несіне қорқамын, тірілерден қорқу керек», – деп жауап берген екен. Соқпақбаев туралы естелік-эсселерден ол кісінің ішкі күйзелісте жүргенін аңғаруға болады. «Шындықты жазғым келеді, жазуға мұрсат бермейді. Өтірікті жазғым жоқ» деп жүреді екен үнемі...
– Өйткені, өзі өмірден ертерек қиыншылық көріп, түңілген адам. ФЗО-ға алып кетіп, Қарағандыға жіберген. Сол жақта жұмыс істеген. Жұмыс ауыр, аш-жалаңаш. Артынан көмек қолын созар жанашыр ешкімі жоқ. Содан бұл қашқан.
– «Өлгендер қайтып келмейдіде» жазады ғой.
– Иә, сөйтіп жүк пойызымен қашқан. Келе жатқан уақытта ұстап алып, соттаған. Соғыстан кейін амнистияға іліккен. Оқуға түскеннен кейін соның бәрін жазды. Бірде менің Қарағандыдан екенімді біліп, Қарағандыда болғанын айтты. «Сен Қарағандыдан қашып кеткенсің ғой», – дедім мен қалжыңдап. «Иә, Қарағандыдан алдымен мен қаштым, сосын сен қаштың. Уһ, бәріміз әйтеуір қашып құтылдық қой», – деп қалжыңдайтын. Ондай сөздерге тапқыр болатын. Институт бітіргеннен кейін үйленіп, Бәшен екеуі Нарынқолға кетті. Алғашқы өлеңдер кітабы шыққан, Нарынқолда да көп жазып, жіберіп тұрды. Мұның сорына Бекмаханов жер аударылып, Нарынқолға барды. Бірде Бекмаханов «жоғарғы мектепте лекция оқыған адам едім, мектептің жоспар дегені болады екен» деп, Бердібектен жөн сұрапты. Содан екеуі араласып кетеді. Бердібек Бекмахановты үйіне шақырып қонақ қылады. Сол басына бәле болып жабысады. Ақырында мектептің директорымен жаға жыртысуға дейін барып, бір түнде Алматыға қайтып оралды. Сол өмірінің барлығы кітаптарына арқау болды. Өмірдің кілең көлеңкелі жақтарын көрді. Сөйтіп жүргенде әйелімен айырылысты. Мәскеуге барып қайтты. Ақыры жараспай, екінші әйел алды. Қызыл көрсе қызығып тұратын мінезі бар еді, екінші әйелі қызғаншақтық жасап, қысып ұстады. Сол уақытта онша араласа алмай қалдық. Қатты қысымға түсіп, аяғы солай болды.– Өлімі күні бүгінге дейін жұмбақ. Шет-жағасын Қадыр Мырза Әли өз естеліктерінде жазады. Ол жөнінде сізге ештеңе белгілі емес пе?
– Жоқ, белгілі емес. Біріншіден, Бердібек өлген кезде мен ауылда болған жоқпын. Екіншіден, сырттан біреу қол сұқты деп айта алмаймын. Өзі де өмірден түңіліңкіреп жүретін. Неше түрлі өлеңдер шығаратын. Экспромт өлеңдері көп, солардың дені өмірден түңілуден тұрады. Сондай бір сәтте болған нәрсе ғой...
– «Естелік жазуға өмірдің өзі итермелейді екен» дейсіз. Сіздің қатар құрбы, замандастарыңыз туралы ғана емес, сонымен бірге қоғам және мемлекет қайраткерлері туралы жазған көптеген естеліктеріңізді білеміз. Естелік деген де жолы ауыр жанр ғой. Естеліктер мен өмірбаяндық романдарды оқығанда екіұдай күй кешеміз. Бір жағынан, кейбір шындықты білген дұрыс та секілді. Екінші жағынан, жабулы қазан жабулы күйінде болғаны да жөн сияқты. Естелікке жүктелетін жауапкершілік қандай? Өзіңіз сол жауапкершілікті қалай сезінесіз?
– Естелік керек. Адамды тек көркем шығармасымен ғана тани алмайсың. Өмірінің кейбір деректерін жарыққа шығару арқылы адамдығын, басқа мінез-құлқын білесің. Оның үстіне, естелік жазуға итермелейтін жағдай бар. Өлген адамдар туралы естелік жазуды сұрайды, қазір бәрі кітап шығарғыш. Адамның күні адаммен, сондайда жазамын. Өзім ешқандай қоғам қайраткерімен іздеп жүріп араласқан адам емеспін. Әшімов туралы жаздым. Санаторийде кездесіп, таныстық. Әңгімеміз жарасты. Қызметте отырған адам болған соң араласып кете алмадық. Кейін зейнеткерлік демалысқа шыққанында жақсы араласып тұрдық. Нұртас Оңдасынов туралы жаздым. Ол кісімен өмірімде үш-ақ күн бірге болдым. Бірде мені Хакім Наурызбаев 40 жасқа толған тойына шақырды. Абайдың ескерткішін жасаған әйгілі сәулетші ғой. Тойына бара алмай қалып, ертесіне әйелім екеуміз үйіне бардық. Барсақ, Оңдасынов отыр екен. «Әкем» деп таныстырды, әке болған себебін айтты. Нұртас Оңдасынов аудандық атқару комитетінде істейді, ал Хакім сонда атшы екен. Ауылдың баласы, пластилиннен неше түрлі мүсін жасайды екен. Сондай мүсіндерімен кеңсенің ішін толтырып тастапты. Мұны көрген Нұртас Оңдасынов кім жасағанын сұрайды. Хакімді шақырып алып, оқуға кеңес береді. Бастапқыда Хакім онша мән бермейді, кейін арнайы оқу министрі арқылы шақыртып, оқытады. Харьков қаласына жібереді. Осылайша, екінші әкесі болып кеткен екен. Оңдасыновтың өте парасатты, дана адам екенін бір көргеннен аңғардым. «Бір үйден келіп, бір үйден кетпеңіз» деп, қонаққа шақырдым. Әбділдә Тәжібаевты да шақырған едім, ертесіне ол шақырды. Осылайша, үш күндік уақытты бірге өткіздік. Сол үш күн бір естелік жазуға жеткілікті болды. Ілияс Омаровпен де демалыс орнында кездестім. Бұл кісілердің адамды өзіне тартып тұратын магниті бар еді.
– Сіз айтып отырған Нұртас Оңдасынов болсын, Ілияс Омаров, Бәйкен Әшімов болсын, Өзбекәлі Жәнібеков болсын, шетінен терең ойлы, парасатты, ел ағасы атанған азаматтар еді. Бүгінгі күнгі қазақ интеллигенциясының өкілдері арасында елге сыйлы, ұлтқа тұтқа болатын азаматтар деп кімдерді айтуға болады?
– Қазір ондайды айту қиын. Заман өзгеріп кетті. Адам өзгерді. Бүгінгі нарық заманында адамның психологиясы басқашалау. Көп адаммен араласа бермейміз. Араласпағаннан кейін білмей де жатамыз. Бірақ, жастар бар. Адам бар жерде жақсылар шықпай тұрмайды ғой...
– Әңгімеңізге рахмет, аман болыңыз!