Мақалалар

НҰРЛАН АБДРАХМАН: Музыкалық аспап шебері болу үшін ең бастысы шыдамдылық керек

НҰРЛАН АБДРАХМАН: Музыкалық аспап шебері болу үшін ең бастысы шыдамдылық керек

 

b2ap3_thumbnail_DSCF7211.JPGСаз аспаптарының шебері болу үшін ең бастысы шыдамдылық керек. Аспаптың сыртқы формасын байыппен жасаудан бөлек оның дауысын жақсылап шығару ұзақ ізденісті талап етеді. Тапжылмай отырып ойдағыдай нәтижеге жеткізер төзім екінің бірінің бойына дари бермейтін қасиет екендігін шәкірт тәрбиелеп жүріп байқадым. Екінші – байқампаздық пен сезімтал ішкі түйсік қажет. Әрбір пайдаланған ағашың қандай қалыңдықта тілінуі керек, оның қаттылығы мен жұмсақтығы, жылдық сақиналарының жиілігі дыбысқа қалай әсер етеді деген сынды көптеген ерекшеліктерді байқап, іштей сезіне білу өте маңызды. Үшіншіден – жаңа білімді меңгеруге деген талап керек. Қазақтың ұлттық саз аспаптарын қазіргісінен де жақсарта түсу үшін техниканың, ғылымның соңғы жетістіктерін меңгеруге талпынбаса, ондай шебердің дамымай бір орында тұралап қалатындығы айдан анық.

Қазақтың музыкалық аспаптарын жасау технологиясы осы күнде қандай өзгерістерге ұшырады?

Бұл сауалыңыз өте ауқымды мәселелерді қамтиды, сондықтан қысқаша ғана негізгі үш мәселені атап өткенді жөн көріп отырмын.

Біріншіден, музыкалық аспап жасауда қолданылатын материалдар бұрынғысына қарағанда әр алуандылығымен ерекшеленеді. Сөзім дәйекті болу үшін бірқанша мысал келтірейін: ескінің шеберлері өздері мекен еткен жерлеріндегі үйеңкі, арша, тұт, алмұрт, шырша сынды тек қазақ жерінде өсетін ағаш түрлерін ғана пайдаланса, осы күнде шеберлеріміз Латын Америкасы, Африка сияқты өзге құрлықтарда ғана кездесетін қызыл ағаш, эбен, палисандр сияқты әртекті ағаш түрлерінен аспап жасап жүр. Бұрындары аспаптардың ішектері малдың ішегінен, аттың қылынан тағылса, кейіндері балық аулауда пайдаланылатын лескаға көшті. Ал қазір шеберлер аспаптарын «сөйлету» үшін музыкалық аспаптарға арнап өндірілген пластик, темір және өзге қоспалардан тұратын ішектерді ғана пайдалана бастады. Лак пен бояудың түр-түрі нарықта еркін саудада жүргендіктен  көпшілігіміз әртүрлі реңдегі аспаптарды көріп жүрміз. Желімнің жаңа түрлері анағұрлым берік, ылғал мен ыстыққа төзімді келеді.

Екіншіден, ағаш өңдеу құралдарының дамуы шеберлерге мол мүмкіндіктерге жол ашып отыр. Яғни, шеберлердің ара, шот, балта, сүргі сынды қол саймандарының орнын электр тоғымен істейтін түрлі ағаш өңдейтін кескіш, тескіш, қырғы станоктары алмастырып келеді. Бұл құралдардың барлығы қол еңбегін азайтып, жұмысты әрі жеңіл, әрі таза жасауға мүмкіндік беріп отыр. Тіпті, қаласаңыз 3D форматтағы станоктардың көмегімен өте күрделі жұмыстардың өзін компьютерлік бағдарламалар арқылы жоғарғы деңгейде орындауға болады. Осы құралдардың көмегімен әртүрлі формаларды, иірімдерді, өрнектерді жасау бұрынғысынан әлдеқайда жеңілдеді.

Үшіншіден, заман талабына сай қазақтың саз аспаптары бірқанша өзгерістерге ұшырағандықтан, сәйкесінше жасалуында да өзгеріс пайда болды. Мысалға, жетіген аспабының ішектерінің саны осы күнде жеті емес жиырма екіге ішекке дейін тағылып жүр. Яғни, осыншама ішекті сыйдыру мақсатында жетіген бетінің көлемі ұлғайды және керулі тұрған көп ішектің күшіне төзу үшін қақпақтың астындағы күш беретін кергіштердің де саны мен беріктігі арта түсті. Домбыраның пернелері қазір 19 етіп тағылса, бұрындары 9 немесе 13-14 етіп тағылып жүрген. Ықылас Дүкенұлы атындағы қазақ халық аспаптары мұражайындағы көне домбыралардың көпшілігінің мойындары қазіргі домбыраларға қарағанда жуандау етіп тұтас ағаштан жасалғанын байқауға болады. Ал қазіргі кәсіби орындаушылық техникаға лайықталып домбыралардың мойындары жіңішкерек жасалып жүр. Ал сол жіңішке мойын уақыт өте иіліп кетпес үшін технология бойынша оның беріктігін арттыру мақсатында шеберлер мойынды қатты ағаштардан құрап ортасына өзек салуды қолға алды. Осындай көптеген технологиялық өзгерістердің орын алып жатқанын көп адамдар байқамағанымен олардың барлығы кәсіби шеберлердің назарында.

Осы күнге дейін қанша аспап жасадыңыз және ел алдында жүрген танымал өнерпаздардан кімдер Сіздің қолыңыздан шыққан аспаптарды пайдаланып жүр?

Саз аспаптарын жасаушы шебер ретінде 40 жылдан артық еңбек етіп келемін. Сол уақыт аралығында қанша аспап жасағанымды шыны керек санамаппын. Ал аспаптарымды осы күнде еліміздің көпке танымал «Отырар сазы»,

b2ap3_thumbnail_DSCF6804.JPG

Құрманғазы атындағы Академиялық ұлт аспаптары оркестрі, «Сазген сазы» ансамблі, одан бөлек еліміздің барлық  аймақтарындағы мәдениет үйлері, ансамбльдер мен оркестрлер қолданып жүр десем артық айтқан болмас. Сонымен қатар, қазіргі таңда түрлі аспап орындаушылардан құралған шағын «Тұран», «Хассақ» сынды ансамбльдердің де қолдарынан менің аспаптарымды байқап жатамын. «Қарақат» мектеп студиясының тәлімгерлері жетігендерімді үнемі сұрап тұрады. Құрманғазы атындағы Қазақ ұлттық консерваториясының шертер аспабынан сабақ беретін ұстаздары, әрі шебер орындаушылар Ерсайын Басықара мен Зәмзәгүл Ізмұратова да шертерлерімді ұстап жүр. Айта берсе көп, бәрін санамалап жатпай-ақ қояйын.

Ескілікті әңгімелерде жыраулар жиналмалы домбыралар ұстағаны айтылады. Бүгінде мұндай домбыраларды кездестірмейміз. Жиналмалы домбыраларға сұраныс жоқ па, әлде басқадай себептер бар ма? 

Жиналмалы домбыралардың тарихта болғандығы рас. Ондай домбыралардың қазақтың көшпелі өмір салтына ыңғайланып, алып жүргенге қолайлы етіп жасалғандығын білеміз. Бірақ осы күнде отырықшы өмір салтына көшкеннен кейін ондай домбыраларға деген қажеттілік болмай қалды. Оның үстіне домбыраның алынбалы мойнының шанаққа жалғасатын жері уақыт өте келе орнына дұрыс келмей босап кетіп, болмаса, бұралып кетіп отырғандықтан, құлақ бұрауы мен дауысы өзгеруге бейім келеді. Сондай кемшіліктеріне байланысты оны көп адам жасата қоймады.

Қазақ халқының ұлттық аспаптарын жасау үрдісі қалай дамып келеді, оның жетістіктері мен ақсап келе жатқан тұстарына бір тоқтала кетсеңіз.

Құдайға шүкір осы күнде ұлттық музыкалық аспаптарымызды жасап жүрген шеберлер саны жылдан-жылға артып келеді. Жекелей де, бірқанша жігіттердің басын қосып та істеп жатқан шеберханалар көбею үстінде. Аспаптардың жасалу сапасы да біршама жақсара түсті. Байқасаңыз, сатылымда арзан да, қымбат та аспаптар жетерлік. Дегенмен, ұлттық музыкалық аспап жасау өнерінің  даму барысын саралай келе, осы өнердің иесі, әрі жанашыры болғандықтан, оның алдағы даму барысына алаңдамай тұра алмаймын. Осы орайда бірқанша мәселеге тоқтала кеткім келеді.

Ең бірінші және басты мәселе – музыкалық білімі және орындаушылық біліктілігі бар шеберлердің жоқтығы. Осы мәселе қазақ ұлттық музыкалық аспаптардың дамуына үлкен тосқауыл болып отыр. Бұрындары қазақтың маңдай алды күйшілері мен сал-сері, әншілері өздерінің аспаптарын өздері жасаған. Тіпті, біреуге жасатқанның өзінде оны жіті қадағалап отырған. Ондағы мақсат – өзінің дауысына, икеміне, қолының ұзындығына, ішкі қалауына қарай лайықталған аспапты өмірге әкелу. Нәтижесінде, орындаушының да, шебердің де ойы бір арнаға тоғысып, жасалған аспап пен орындаушы бірін-бірі толықтырып үйлесім пайда болатын. Өкінішке қарай осы үрдіс қазіргі таңда біраз үзіліп қалды. Қазақстанда қазақтың саз аспаптарын жасайтын шеберлерді дайындайтын арнайы жоғарғы оқу орны жоқ. Тіпті, консерваторияның тәлімгерлеріне аспап жасаудың кей тетіктерін үйрететін факультатив сабақтары да қарастырылмаған. Нәтижесінде, консерватория домбырашы, қобызшы, жетігеншілерді жылда оқытып шығады, ал олардың сұранысын қанағаттандыра алатын музыкалық білімі бар шеберлер дайындалмайды. Өзі кәсіби музыкант, әрі аспап жасаушы шебер азаматтар бүкіл Қазақстан бойынша некен-саяқ. Ал көпшілік халықты және кәсіби орындаушыларды аспаппен қамтамасыз етіп отырған шеберлердің қазіргі жас буынның дені суретші, сәндік өнер кафедраларының түлектері, ағаш ұстасы немесе өз бетінше ізденіп үйренген жандардан құралған. Әрине, ол жастар аспаптың сыртқы пішінін ешкімнен кем етіп жасамасы анық, алайда мәселе олардың оның дауысын, орындаушылық техникаға қолайлығын, әрбір ішек мен перненің таза тұнық дыбыс беруін, тембрін сараптай алатын қабілеті мен біліктілігінің бар, не жоғында жатыр. Мен бұл жерде біреуді кемсітіп, шеберлігіне күмән келтіруден аулақпын, тек қалыптасқан жағдайдағы проблемаларды айқындап ашып бермекпін. Айтулы мәселені кешенді түрде шешудің бірқанша жолы бар:

b2ap3_thumbnail_DSCF7204.JPGБіріншіден, консерваторияның немесе өнер академияларының жанынан ұлттық саз аспаптарын жасайтын шеберлерді дайындайтын бөлімдер ашылуы қажет. Аталған оқу орнында тәлімгерлерге музыка және белгілі бір аспапты орындау шеберлігі, акустика, ағаш өңдеу, музыкалық аспаптардың жасалу технологиясы мен әдіс-тәсілдері, желім және лак-бояу материалдарын пайдаланудағы химиялық процестер сынды түрлі пәндер оқытылуы керек. Аталған жұмыс тек сонысымен шектелмей, сол факультеттердің жанынан қазақтың музыкалық аспаптарын жетілдіру бағытындағы ғылыми зертханалар ұйымдастырылуы шарт. Бұл зертханаларда қай аспапты қандай формада, қандай материалдардан, қандай өлшемде жасаған жағдайда ұлттық нақыштағы әуенін жоғалтпастан оның мүмкіндіктерін арттыруға болады, қандай ішек, тиек, тері, құлақ, қыл таққан дұрыс деген бағыттағы кешенді зерттеулер жүргізілсе игі. Нәтижесінде, сапалы маман дайындау мен сол саладағы өндірісті дамыту ісі қатар жүргізілетін болады. Аталған істе бізге Италиядағы Кремонаның скрипка жасау мектептері, Германияның Қолданбалы ғылым университетіндегі Музыкалық аспаптарды жасау бөлімі, Ұлыбританияның Newark скрипка жасау мектебі сияқты оқу орындары үлгі бола алады.

Екінші жолы, табиғи түрде саз аспаптарын жасау өнері атадан балаға беріліп, белгілі бір танымал шеберлер әулеттерінің қалыптасуы. Мұндай даму үрдісінде әрбір ұрпақ алдыңғы буынның тәжірибесін бойына сіңіре отырып, аспап жасау өнерін одан әрі жетілдіріп отырады. Оған мысал ретінде Италияның Кремона мектебін қалыптастырған әулеттерді немесе Германияның Клингенталь және Маркнойкирхен қалаларындағы саз аспаптарын жасауда маманданған әулеттер мен шеберханаларды тілге тиек етуге болады. Шеберлерді осы жолмен жүруге ынталандыру үшін мемлекет тарапынан бірқанша істер қолға алынса игі болар еді. Атап айтқанда, қазіргі бар шеберлерге шеберханаларын кеңейтіп, жаңа үлгідегі станоктармен жабдықтауға жәрдем жасалуы керек. Мұнда тек қаржыландыру мәселесін ғана меңзеп отырғаным жоқ, одан да маңыздылары шетелден құрал-саймандарды жеткізіп берудегі көмек, кедендік баждан босату, 4-5 жыл салық төлеудегі жеңілдіктер, өндіріс құрамын деушілерді әкімшілік кедергілерден арылту сынды бірқанша механизмдерді айтуға болады. Екіншіден, еліміздің аумағында әр жерде шашыраңқы орналасқан шеберлердің өзара тәжірибе алмасуына ыңғайлы болу үшін, әрі жетілуге итермелейтін бәсекені арттыру мақсатында шетелдегідей шеберлердің  ауылдарын, қалаларын, тіпті болмағанда, көшелерін ұйымдастыру қолға алынса деймін. Жылда әрбір қазақтың саз аспабына бөлек, айталық жетіген жасаушылардың, қобыз жасаушылардың, сыбызғы жасаушылардың республикалық және аймақтық мүшәйра, жарыстарын ұйымдастыру өте жақсы ынталандыру болар еді.

Үшіншіден, елімізде саз аспаптарын жасауға қажетті материалдарды дайындау ісін қолға алу керек. Жасыратыны жоқ, қазіргі таңда шеберлеріміз материал іздеп, оны шетелден алдырып көп уақытын босқа өткізіп алуда. Аспаптарымызға тағылып жүрген ішектердің, бояу мен лактың, сапалы желімдердің дені шеттен келеді. Өзімізде өндіріс жоқ. Егер біз АҚШ, Германия, Чехия, Польша, Швейцария, Италия мемлекеттерінің тәжірибесіне жүгінсек, аталған елдерде тек музыкалық аспап өндірісіне деп белгілі бір ағаш тұқымдарын өсіретін орман алқаптары бар. Сол ормандағы ағаш діңдері қажетті өлшемге дейін жуандағанда оны тіліп, ұзақ кептіріп, артынша жергілікті шеберлерге және шетелге экспорттап жатқан кәсіпорындар ісін дөңгелетіп жатыр. Скрипка, гитара сияқты аспаптарға керекті ішек, тиек, қыл және басқа да қосалқы бөлшектердің өндірісі Австрия, Жапония, Ресей, АҚШ, Қытай елдерінде керемет дамып кетті. Меніңше қазақ елінің де осындай өндірісті дамытып әкетуге толықтай әлеуеті жетеді. Бұл істі жеке кәсіпкерлердің қолға алғаны дұрыс, дегенмен мол қаражат пен ресурстарды қажет ететін сала болғандықтан алғашында оны мемлекет бастап берсе, мүмкін нәтижеге ертерек қол жеткізер ме едік.

Нұрлан аға, сұхбатыңызға көп рахмет. Өз ісіңіздің майталманы, әрі жанашыры екендігіңіз сөзіңізден байқалып тұр. Алдағы уақытта осы өнерді дамытып, біздерді керемет туындыларыңызбен таңдандырып, қуанта беруіңізге тілектеспіз.

Сіздерге де ғаламтордағы қазақ тіліндегі құнды мәліметтер мен көпшіліктің кәдесіне жарар ақпараттардың саны мен сапасын арттыру бағытында жасап жатқан еңбектеріңіз үшін ризалығымды білдіріп, алғыс айтқым келеді.