Нұрғали ОРАЗ, жазушы: БҮКІЛ ЖАН-ДҮНИЕМДІ БІРЕУ ТАБАНЫМЕН ТАПТАП ӨТКЕНДЕЙ БОЛАДЫ...

 Студенттік шақтан қалған мынандай бір қызық әңгіме бар. Бірде курстас жігіт Бақытжан Абызов деканның – Темірбек Қожакеевтің сабағына кешігіп келді. Дәл мұндай бассыздықты ешқашан кешірмейтін Темкең: «Иә, батыр, қайдан келдің?» –деп шүйлікті. «Одақтан!» деді аңғал Абызов кеудесін керіп. «А-а, солай ма?! Көрсетемін мен саған одақты! – деп тарс кетті Темкең. – Сен мені одақпен қорқытқың келген екен ғой!»

Ал енді Бақытжан Абызов кім еді десеңізші? Ол кезде «Жалын» журналында бір топ өлеңдері жарық көрген жас ақын еді. Студенттік шақтағы нағыз классик. Түні бойы көз ілмей отырып Н.Рубцовтың өлеңдерін аударатын.

«Ал қазір қайда?» десеңіз, Қызылордада. «Құмкөл» мұнай компаниясында аудармашы болып,  күнкөріс қамымен жүр. Біз, сірә, әдебиет әлемінен замана дауылы ұшырып әкеткен ұрпақ болармыз...

Сондықтан да, қиялымыздағы көркем дүниелердің көбі жазылмай қалғаны анық. Өтпелі кезеңде өйтіп-бүйтіп жүріп өсірген шағын ғана шығармашылық бақшамыз бар. Ал оған әдебиет бағбандары қайтіп сын айтсын?..  «Е-е, әйтеуір, бар екен ғой!» деп қуанатын шығар.

Жалпы, жетпісінші-сексенінші жылдардағы әдеби орта туралы жайдан-жай сөз қозғағаным жоқ . Себебі, ол кезде бір кітабы шыққан жазушы екінші кітабын жазуға алаңсыз отыратын. Өйткені, қаламақысы қомақты еді. Ал қазір не, баспадан кітабың шыққан күні, шыныңды айтсаң, ұялғаныңнан барасың. Алатының – бес кітап және базардағы кластасымның бір күндік табысына да жетпейтін бір шөкім қаламақы. Сондай сәттерде бүкіл жан-дүниемді біреу табанымен таптап өткендей болады...  

–Сіздің шығармаларыңыздан әлдебір жылылық еседі. Кейіпкерлеріңіз күнде жанымызда жүрген адамдар сияқты әсер қалдырады. Қарауылбек Қазиев, Дулат Исабеков, Тынымбай Нұрмағамбетов, Мархабат Байғұт шығармашылығымен бір ортақ үндестік те байқалатындай. Өзіңіз шығармаларыңызды қалай көресіз? Кімдердің шығармашылығымен үндестік бар деп ойлайсыз?

–Бәлкім, бұл оңтүстіктің табиғатына тән жылылық болар. Өйткені, сіз атап өткен жазушылар туып-өскен Шу, Қараспан, Жаңақорған, Пістелі – бәрі де географиялық бір ендікте жатқан елдімекендер ғой. Менің ауылым да сол ендікте. Демек, туған жер, өскен орта, қоршаған табиғатта да ұқсастық бар. Әсілі, жазушының бала кездегі көрген-білгені бүкіл шығармашылығына арқау болатын секілді. 

Ал енді, «кейіпкерлеріңіз күнде жанымызда жүрген адамдар сияқты әсер қалдырады» дегенге келсек, рас, біздің ауылдағыдай кісілер сіздің ауылда да бар. Айталық, «Боранбай барон – теріс ағаш» атты әңгімемдегі Боранбай кәдімгі, ауыздыға – сөз, аяқтыға жол бермейтін Әбделбай көкем. Ол кісіні менің Сусар апам «Быдық қайным» дейтін. Міне, сондай Быдық әр ауылда бар. Тек олардың өміріндегі ой салатын, көңіл толқытатын, есте қалатын ерекше жәйттерді теріп ала білу керек. Ең бастысы, әрине, жазушының сол арқылы не айтқысы келетінінде ғой...

Өз шығармаларымды, шынымды айтсам, кейде ұнатамын, кейде ұнатпай қалам. Кей кездері тіпті, бұрынғы шыққан биігімнен төмендеп кеткендей болам. Сондай сәттерде көз жүгіртсем, іштей таңғалатынымды жасырмаймын. Ал кейде олардан да жақсы әңгіме жаздым деп, кеудемді шабыт кернеген шақта қолыма алсам, көңілім қоңылтақсып қалады.

Жас кезде, әрине, классиктерге еліктеген, үндестік іздеген күндеріміз болды. Қазір, керісінше, ешкімге ұқсамауға, ешқандай оркестрге қосылмауға, тек өз қолтаңбаңды іздеуге тырысасың. Бұл қандай қаламгердің болса да басты мұраты емес пе.

–Сіз Голсуорси, Борхес сынды әлем әдебиетінің маржандарын аудардыңыз. Ал өз шығармаларымызды аудару мүмкіндігі туса, кімдерді аударуды ұсынар едіңіз? Сосын, қазіргі уақытта біздің жазушыларға орыс тіліне, түркі тілдеріне аударылудың қажеттілігі бар ма? Әлде, бірден Дулат ағамыз секілді ағылшынға аударылған дұрыс деп ойлайсыз ба? Қазір аудармамен айналысасыз ба?

–Бірде Меруерт деген филолог қарындасым да маған осындай сауал қойып, шет тілдерге аударылуы қажет деген шығармалардың тізім жасап беруімді өтініп еді. Мен төл әдебиетіміздегі кеңінен танымал шығармаларды тізіп алып бардым. Ол бір көз жүгіртіп өтті де, басын шайқады. Неге? «Өйткені, бұл шығармалар Еуропа оқырмандарын қызықтырмайды. Себебі, батыстық үлгіде жазылған», – дейді. Әуелде маған бұл пікір абсурд сияқты көрінген. Бірақ, кейін ойланып қалдым...

Реті келсе, қазақ әдебиетіндегі жақсы шығармалардың қай тілге болса да аударыла бергені дұрыс деп ойлаймын. Бірақ, аударма сапалы болуы керек. Әсіресе, ағылшын тіліндегі сапалы аударма бағы жанған жазушыны барша дүниеге танытуы мүмкін.

Былтыр Түркияда болғанымызда мынандай бір әңгіме естідік: Анкарада «Абай жолы» романын қолынан тастамай, үнемі өзімен бірге алып жүретін бір профессор бар екен. Бірде сол қалада қызмет істейтін қазақ ағайымыз оған сәлем беріп, «Сіздің қолыңыздан осы бір кітапты жиі көремін» деп әңгіме бастамай ма. Сонда әлгі профессор: «Мен университетте аударма пәнінен сабақ беремін. Ал мынау кітап түрік тіліне өте нашар аударылған кітаптардың бірі. Соны шәкірттеріме көрсетіп, бұлай жасамаңдар деп үйретемін», – деген көрінеді.

Бұл әрине, ойланарлық жәйт. 

–Драматургия жанрына да бардыңыз. Не түйдіңіз?

–Театрмен біте қайнасып, қоян-қолтық жұмыс істеп келе жатқан бүгінгі белді драматург ағамыз Сұлтанәлі Балғабаев өзінің газет-журналдарға берген сұхбаттарында ылғи да «50-ден кейін драматургияға келудің қажеті жоқ» деп отырады. Себебі, драматургияға жастай талпынып, ыстығы мен суығына төзіп, шыңдалу қажет сияқты. Сондықтан да, мен өзімді кешігіп қалғандай сезінетін кездерім болады...

Дегенмен, бір-екі пьеса жазып көрдім. Оның өзі бұрынғы жазған әңгімелерімнің инсценировкасы сияқты.  Егер оқыған болсаңыз, есіңізге түсуі де мүмкін, «Қайыршының жұлдызы» атты әңгімем бар. Міне, осы әңгіме алғаш жарық көргенде «Бұл өзі, пьеса болуға лайықты дүние ғой» деген әріптестерім көп болды. Кейін халықаралық «Тәуелсіздік толғауы» конкурсы жарияланған кезде бәйге алсам деген үмітпен пьеса етіп жаздым. Сонсоң оны белгілі актер әрі режиссер Балтабай Сейітмамытұлы Ғ.Мүсірепов театрында сахналады. Көрермен қауым жақсы қабылдады. Мәдениет министрінің Парламентте жасаған баяндамасында аталып өтті. Содан соң іле-шала Балтекеңнің ұсынысымен «Бақ құсы» атты әңгімемнің желісі бойынша пьеса жазуға отырдым. Уақыт өте қысқа болды... Сол кезде  Сұлтекеңнің сөзі есіме түсіп, еріксіз басымды шұлғыдым...  

–Қазақ драматургиясының проблемалары үнемі айтылып та, жазылып та жүр. Өз ішінен не байқадыңыз?

–Егер министрлік театрларға жаңа, заманауи пьесалар қажет деп, тиісінше қаржы аударып, ал театр режиссерлердің жан-жақты шығармашылық ізденістерге баруына мүмкіндік беріп  жатса, біздегі драматургия жанры аз уақыттың ішінде өркендеп-ақ кетер еді деп ойлаймын. Себебі, бұл – ұжымдық еңбек. Бәрі де қаржыға келіп тіреледі.

–Бізде шығармалардың тақырыбы (қай жанрда болса да) шектеулі сияқты әсер қалдырады. Қаламгер ретінде мұны қалай бағалайсыз?

–2013 жылы бір топ қаламгер Түркиядағы Еуразия Жазушылар одағының мәжілісіне бардық. Қазіргі президент  (ол кезде премьер-министр) Ердоғанмен кездесу үшін түркі тілдес елдердің делегациялары Ескішеһир қаласынан Стамбұлға автобуспен шықты. Жол ұзақ. Автобуста әр делегацияға арнайы сөз беріліп, ақындар өлең оқыды. Кейбір кісілер ән салып, анекдот айтты. Сол сапарда бір жас жігіт маған: «Аға, бірнәрсе айтсам, ренжімейсіз бе?» –деді. «Жоқ». «Менің айтайын дегенім, сіздер – кешегі КСРО кеңістігінен келгендер, қандай әңгіме айтсаңыздар да сақтанып сөйлейді екенсіздер. Әрқайсыңызда бір-бір саяси жауапкершілік бар сияқты», – деп жымиды.

 

«Жыланды қанша кессең де, кесірткелік әлі бар» демей ме. Расында да, біздің өз ішімізде цензура әлі де шұқшиып жұмыс істеп жатқан болуы керек. 

–«Қазақ болып өмір сүрудің өзі де басқалар ойлағандай оп-оңай шаруа емес»... «Боранбай барон» атты әңгімеңізде осындай жолдар бар. Бүгінгі күн тұрғысынан осыны тарқатып айта аласыз ба?

–Кешегі күнге дейін бізді, яғни қазақтарды қарапайым, момын, мал баққаннан басқа ештеңені білмейтін халық деп келді емес пе?! Ендеше, бұл соған қарсы айтылған  сөз деп біліңіз. Ал «басқалар» дегеннің кімдер екені оқырман қауымға жақсы белгілі.

–Қазір не жазып жүрсіз? Не жазғыңыз келеді?

–Өткен заманда болған оқиға мен бүгінгі күннің бір оқиғасын кезекпе-кезек баяндай отырып, ортақ бір тұжырым жасағым келіп, шағын ғана хикаят бастап едім. Бірақ, соның өзін аяқтап шығуға қазіргі қоңылтаяқ тіршілігім мүмкіндік берер емес...

Ал жазғым келетін дүниелер көп-ақ. Бірақ, алдын ала айтқым келмейді. Ырымшылдығымнан емес. Жаза алмай қалсам, құр әншейін  мақтанғандай болып қаламын-ау дегенім ғой.

–Төлен ағамыз «Парасат майданын»  ұзақ жыл ішінде пісіріп алып, аз уақытта жазып шыққан екен. Ал Қажығали Мұханбетқалиев «Тар кезеңге» жиырма жылға жуық уақытын сарп етіпті. Мұндай «құрбандық» сізде болды ма? Қажет деп ойлайсыз ба? Іште пісіп-жетіліп тұрған дүниелер бар ма?

–Меніңше, бізді олармен салыстыруға болмайды. Өйткені, олар жетпісінші-сексенінші жылдары өздерін нағыз кәсіби жазушы ретінде сезінген бақытты ұрпақ. Бұл жерде «кәсіби» деген сөздің үлкен мәні бар. Себебі, жазушылық та шын мәнінде кәсіп, хобби емес. Ел қызығып оқитындай үлкен шығарма жазу үшін таңертеңнен кешке дейін тапжылмай  еңбек ету қажет. Мұндай бақытты кезеңді, яки шығармашылықтың кәсіпке айналған шағын көру әзірге қазақ қоғамында отызыншы-қырқыншы жылдары дүниеге келген ұрпақтың ғана маңдайына жазылыпты. Оларға дейінгілер де, олардан кейінгілер де әдебиеттің мұндай алтын дәуірін көре алған жоқ. 

Алтын дәуір – қоғамның, елдің, әсіресе жастардың әдебиетке, шығармашылыққа деген ықыласы, құрметі артқан  және жазушының да сол құрметке лайықты, табысты, абыройлы болған кезеңі ретінде айтылып отыр деп түсінуіңізді өтінемін. Және де мұның, шын мәнінде, шығармашылықтың ләззаты мен азабын қатар тартқан қаламгерлерге ғана қатысты екенін еске салғым келеді. Бірақ, сол бір алтын дәуірдің қазақ әдебиеті үшін тым қысқа болғаны өкінішті-ақ. Өзін өркениеттіміз деп санайтын елге мүлде лайықты емес...      

–Нұрғали Ораздың шығармашылығы ғана емес, өзі де тым сабырлы, салмақты. Интригадан аулақ, талас-тартысқа түспейді, дау-дамайдың ортасында жүрген кезі жоқ десек те болады. Жазушы бола жүріп осындай қалыпты сақтау қиын ба?

–Білмеймін...  «Шығармашылығы ғана емес, өзі де тым сабырлы, салмақты» деген пікірді алғаш айтып отырған сіз сияқтысыз. Ол үшін, әрине, рахмет. Бірақ, «интригадан аулақ» болу қазіргі заманда ешкімнің де қолынан келмейді. Менің басымнан да талай «дүрбелең» өтті. Өсек-аяң айтылды... Бірақ, соларды енді... еске алмай-ақ қойсақ қайтеді... Дегенмен, бала күнімнен «қақ-соғы жоқ, жуас бала» атанып өскенім рас.  

–Тәуелсіздік алғаннан бергі уақытта қазақ жазушылары жазуды саябырсытқан сияқты көрінеді. Сүйекті, ауқымды шығармалар дегенде аузымызға түсетіні азғантай дүние. Бәлкім, байқамай жүрген шығармыз. Сіздің не байқағаныңыз бар? 

–Менің де байқағаным сол, өзіңіз айтқандай, аз ғана дүние. Солардың ішіндегі ең бір қатты қызығып оқыған шығармам – Шер-ағаңның «Ай мен Айша» романы.   

–Басқа кімдерді оқисыз? Не оқып жүрсіз? 

–Біз ҚазМУ-дың журналистика факультетінде жетпісінші жылдардың соңы, сексенінші жылдардың басында оқыдық. Қазір қалай екенін білмеймін,  университетте бізге шетел әдебиетін өте жақсы оқытты.  

Қазір сол кітаптарды  қайтадан қолға алған кезде ерекше бір ләззат аламын. Көбінде жолға шыққанда  біреуін сөмкеме сала кетем. Жақында ғана Экзюперидің «Планета людей» атты шығармасын қайталап оқыдым. Өзі көрген, өзі сезінген жәйттерді өте бір шыншыл, таза, романтикалық мақаммен баяндағаны қандай тамаша! Содан соң «Современная японская новелла» атты жинақты бір сүзіп шықтым. Қазақ әңгімелеріне ұқсайтын  мөлдір дүниелер бар онда. Э.М.Ремарктың «На западном фронте без перемен», М.Булгаковтың «Мастер и Маргарита» (студент кезде біз оның ротопринтпен басылған нұсқасын кезектесіп оқитынбыз) романдары да бұрын оқыған кітаптар болған соң, жолда қайталағанға оңай әрі қызықты. Ал енді, У.Фолкнерді, В.Набоковты олай оқу мүмкін емес. Бірақ, қазір үйде қадалып отырып кітап оқуға уақыт жоқ. Нан тауып жейтін негізгі мамандығымыз журналист болған соң, газетке мақала жазу керек. Ол да ізденісті қажет етеді. Қазір компьютер, интернет, электронды пошта деген нәрселер тіпті рақат. Өз басым шетелдерде көп болған жоқпын. Бірақ, бара қалған жерлерден міндетті түрде жолсапар очерктер жазып қайтуға тырысамын. Бұрын-соңды өзің көрмеген елді, қаланы, табиғатты көргендегі  әсеріңді жеткізудің өзі бір ғанибет. Таяуда бір інішегім Америкаға барып келді. «Қалай?» деп сұрасам, «Кинодағыдай!» дейді. Болды. Бітті. Басқа жауап жоқ. Сол кезде іштей: «Шіркін, мен барып келгенде ғой!» деп қызығамын. Бірақ, неге екені, бұл дүниеде қызығып, құлшынып тұратындардан гөрі, ондай алыс сапарларға шығу мүлде ойына да келмегендердің жолы болып кете барады. Бұл да мынау тіршіліктің бір тылсым жұмбағы-ау деп таңғаласың...  

–Соңғы жылдары мемуар жазу, ғұмырбаяндық роман жазу сәнге айналды. Сіздің мемуарыңыз қашан жазылады? Және ол қай бағытта болуы мүмкін? 

–Жалпы, жазушының қай шығармасы болса да, өз өмірімен байланысып, өткен күндерінен бастау алып жатады. Сондықтан да, мемуарлық шығарма жазу-жазбау туралы мүлде ойланып көрмеппін. 

–Саяқ жүресіз. Досыңыз кім? Жалпы, әдебиет туралы кіммен емін-еркін сөйлесе аласыз?

–Бала кезімізде біздің үй ауылдан ауылға көшумен болды. Әкеміздің жұмысы солай-тұғын. Сондықтан да, онжылдықты бес-алты мектепте оқып бітірдім. «Біздің класқа бөтен бала келіпті!» деген сөзді жиі естуші едім. Аса бір жаныма жақын тартып, сырласып, бауыр басып қалған досым да болған жоқ. Міне, сол «бөтендіктің» ақыр-аяғы саяқ жүруге үйреткен сияқты ғой. Бірақ, жалғыз қалдым-ау деп жабығып, ішім пысқан, не болмаса, біреуді қатты сағынып, іздеген кезім жоқ. Бала кезден ең сенімді серігім кітап болды. 

Әдебиет туралы кейде  жастармен әңгімелесіп қалатыным бар. Әсіресе, Мәлік Отарбаев екеуміз жиі пікірлесіп тұрушы едік. Ол шығыс әдебиетін өте жақсы біледі (Біздің буынның ең осал жері де осы). Өкінішке қарай, кейін ол да қызмет бабымен Түркияға кетіп қалды. Екі жылдан бері Анкарада тұрады. 

Жалпы, әңгіме әдебиет туралы болған кезде ол міндетті түрде ашық, емін-еркін болуға тиісті ғой. Өйткені, қаламдастармен шынайы пікірлесудің өзі де шығармашылық процесс. «Ойды ой қозғайды» деген тамаша сөз бар емес пе. Ол – ақиқат. 

–Қазақ әдебиетіндегі кешегі және бүгінгі «жабық» тақырыптар туралы не білгеніңіз бар? Не айтасыз?..

–Әдісін тапсаң, әдебиетте кез келген тақырыпты жазып шығуға болады деп ойлаймын. Әдебиеттің құдіреті де сонда. Айталық, Төлен Әбдік ағамыздың «Тозақ оттары жымыңдайды» повесі алыстағы үндістер тайпасының емес, өз ұлтымыздың тағдыры туралы екені анық. Ал Г.Маркестің «Жүз жылғы жалғыздық» романы Латын Америкасының тарихы. Ендеше, қазіргі жабық тақырыптарды да әртүрлі тәсілмен жазуға болады. Көркем шығарманың құпиясы көбейген сайын құндылығы да арта түсері хақ. Құдайсыз қоғамға қарсы жазылған «Мастер и Маргарита» романын еске алыңызшы, мәңгілік шығарма емес пе! 

–Әңгімеңізге рахмет!