Мұхтар Әуезов туралы естеліктерден үзінді

 
Академик Әлкей Марғұланның естелігінен:
–...Мұхтарды бірінші рет 1916 жылы Павлодар қаласында көрдім. Әдемі бұйра шашты, сұңқардың көзіндей сүзіле терең қарайтын тұңғиық қара көзі бар. Маңдайынан ақыл мен ойдың лебі аңқыған, жүрек сезімі романтикамен бөленген, сөйлегенде саспай, майын тамыза сөйлейтін, сөзі шөлдеген адамның мерейін қандыратын тау бұлағындай сыпайы, көркем бір кісі халықтың көңілін бірден өзіне аударады. Ол – атағы әлемге жайылған, қазақ халқының мақтанышы болған Мұхаң еді. Мұхтар Керекуге Әліби Жангелдин бастаған комиссияның мүшесі болып, жергілікті аппаратты жаңадан құру мәселесімен келіпті...
...Мұхтар Шыңғыстауда жүргенде бір ғана серіліктің соңында болды. Бір күні отыз шақты жігіттерді жиып, көбі домбырашы, әнші, ойыншы, аңшы, күреске түсетін мықты палуандар мен серілер, бие сауатын жігіттер, қазаншылар, Шыңғыстаудың елсіз жатқан даласына барып сауық өткізді.
Бұлардың көбі Абай ұрпақтары – Даниал, Мекаил, Исраил, Жебраил, Әубәкір, Жағыпар, Қатпа, тағы басқа балалар. Бұлардың барлығы тазымен далада жүріп ән салу, домбыра тарту, ертегі айту, атақты күйшілердің күйін тарту, тағы басқалармен айналысатын. Жеке ән айтудың ерекшесі Жебраил, оған мен қосылдым; домбыраны ағылта тартқан өнердің кемеңгері Исраил болды.
Мұхаң Еңлік пен Кебектің өлген жеріне апарып, «Еңлік-Кебектегі» билердің шешуін сахнаға қойып көрсетті. Еңлік болып ойнаған – Қатпа. Кебек болып өзі шықты. Бұл күндері Мұхаңның тағы бір қызықтаған істері – құс салу, ит жүгірту, асық ойнау болды. Асықты жігіттер дорба-дорбамен көп әкелетін, ең үлкен дорбадағы асық Мұхаңа әкеп тартылатын. Даладағы дөңгелек тақырда асық ойнау – қыр балалары үшін бір қуанышты тамаша іс. Асықтың көбін Абайдың немересі Мағауияның баласы Жағыпар ұтып алып отырды. Ол бар асығын ұтып алған Мұхтарды «сықақтаудан басқаны білмейтін, өзге шеберлікке жайы жоқ қой» деп, балдыздықпен ойнайтын. Әзіл мен қалжыңды жақсы көретін Мұхаң оны бар ынтасымен тыңдайтын. Сол Шыңғыстаудың қойнауында жатып өткізген күндер ешуақытта естен шықпайтын ғажайып суреттерге толы еді.
Даңқты актер Қалибек Қуанышбаевтың естелігінен:
–...1928 жылы күзде театр Алматыға келді. Кейінірек Мұхтар театрға тұрақты қызметке орналасты да, біз күнде кездесіп, сөйлесіп жүрдік. Театрдың әдеби жағын басқарып жүргенде Мұхтар әрбір репетицияға қатысып, біздің ойынымызға төреші, ақылшы, кеңесші болып жүрді. Әртістерге театр тарихынан, шеберлік мәселесінен лекция оқып, әңгіме өткізіп тұратын. Іс жүзінде Мұхтар біздің мұғаліміміз болды. Көпшілігіміздің профессионалдық актерлік біліміміз жоқ еді, сондықтан Мұхтар көркемөнер саласында біздің көзімізді ашты, сауаттандырды деуге болады.
Мұхтар театрда істеп жүргенде сол театр жанынан бай кітапхана ұйымдастырды. Бұрын ондай нәрсе жоқ еді. Біз ол кітапханадан көп нәрсе үйрендік. Мұхтар кеткеннен кейін сол кітапхана қоры бірте-бірте азайып, кейін мүлде жойылып кетті.
Мен драмада қойылған Мұхтар пьсесасының бәрінде де ойнадым. Қазір есімде бары мыналар: «Еңлік-Кебекте» – Кебек, Қараменде, Көбей, Жапал рөлдері, «Қаракөзде» – Дулаткелді, «Түнгі сарында» – Тәнеке, «Намыс гвардиясында» – Панфилов, «Сын сағатта» – Жамбыл, «Абайда» – Абай, Құнанбай рөлдерін орындадым. Орыс тілінен аударған пьесаларында да көп рөлдерді атқардым.
Мұхтармен үйінде де, ұзақ сапарда да, аңшылықта да, жиын-тойларда, мәжілістерде де талай рет бірге болып, сөйлесіп, сырласып жүрдік. Үлкен дос едік. Ешуақытта ренжіскен емеспіз. Ол менің рухани ұстазым болды. Актерлік жұмысымызда менің кемшілігім болса бетке айтып, табысым болса бірге қуанып отыратын. Жалғыз мен емес, драма театрында Мұхтардан ақыл-кеңес алмаған бірде-бір көне әртіс жоқ деуге болады. Өнер саласында оның білгені мен түйгені телегей теңіз еді...
 
Жазушы Зейін Шашкиннің естелігінен:
–...Әуезов – прозадағы суретші. Оның бояулары мен сырлары Рубенстің бояуларындай қанық, дәл, таза, нәрлі. Мейлі портреттерді өрнектесін, мейлі табиғаттың көріністерін берсін, оларды бір-бірімен контраста алады.
Әуезов қазақ тілінде сиреп бара жатқан заттанған етістіктерге қайта жан бітірді. Әуезов қазақ тіліне етістіксіз сөйлемдер әкелді. Рас, мұндай жаңалық нышандары тізімде бұрын да болған. Бірақ, ғалым, жазушы оны түбегейлеп, ғылыми, әдеби системаға айналдырды.
Түркі тілдеріндегі сөйлемнің зат есімнен басталып, етістікке аяқталу нормасын Әуезов бұзып-жарып жаңаша қолданды. Ол зат есімдерді көбінесе сөйлемнің ортасына апарды...
Мемлекет және қоғам қайраткері Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың естелігінен:
–1940 жылы есімнен кетпес ерекше бір кездесудің куәсі болдым. Омар Һайям айтқандай, жақсылармен әрбір жүздесуің жылға бергісіз өмір ғой. Ал қайран Мұхаңның жөні мүлде бөлек еді. Ондай ұлы адамның әр сөзі, әр қимылы, әр ісі жанға азық, жастарға ғибрат.
Жұмыс бабы сіңбіруге мұрша келтірген бе? Кеңсеге бас сұқсаң болды, алдың босамайды... Сондай бір қарбалас күн еді. Хатшы қыз асыға кіріп:
–Жазушы Мұхтар Әуезовпін деп бір кісі қабылдауыңызға келіп отыр. Жазушы дейін десем жұпыны киініпті. Қарапайым. Түсінсем бұйырмасын, жұмысшылармен пәленбай жылдан бері аралас-құралас жүрген адамдай емен-жарқын сөйлесіп отыр, – деді.
Мен өз құлағыма өзім сенбедім. «Апыр-ау, ұлы суреткер ат арытып, той тоздырып, бір шеттегі күнгей елге де ат ізін салады екен-ау» деді бір ой қуаныш отын үрлеп. Сонда да секемшіл көңіл: «Рас айтасыз ба?» – деп қайталап сұратты.
Мұхаңды естуім болмаса, шығармаларын оқығаным болмаса, өмірі көрген жан емеспін. Алматыдағы №14 мектептің шамамен тоғызыншы сыныбында оқып жүргенімде «Қаракөз» сахнадан түспей тұрды. Қызық көріп, мен де бардым. Әлі көз алдымда. Қаракөздің рөлін тамаша өнер иесі, бірақ сахнадан ертерек қол үзіп кеткен Зуһра Атабаева, ал Сырымды Құрманбек Жандарбеков ойнады. Келістіріп ойнағандары сонша, Қаракөздің қасіретпен аяқталап тағдыры жан баласын жайбарақат қалдырмаған. Онан кейін «Қаралы сұлуды», «Қараш-қараш оқиғасын», «Қорғансыздың күні», «Кінәмшіл бойжеткенді», «Көксеректі» оқып, Мұхаңның жазғандарына бауыр басып кеткен едім. Міне, енді ол кісінің өзімен жүздескелі отырмын.
Жасыратын несі бар, тірі жазушымен бірінші рет бетпе-бет келуім, қуанышым қойныма сыймаған да шығар, қызығу да жоқ емес еді, құштар көңіл мені қабылдау бөлмесіне қарай дедектете жөнелді. Директорлық лауазым жайына қалды.
Шынында да, ол кісі бір топ жұмыскердің ортасында әңгіменің қызығына түсіп, дүниені ұмыт қалдырғандай әдемі бір көңіл күйде отыр екен. Қайдан тапқанын білмеймін, үстінде жұмысшы киімі, аяғында керзі етік.
Біз ұзақ әңгімелестік. Кеудемді мақтаныш сезімі биледі ме, әлде жеті қат жер астында жүріп, кен қазған қазақтың өмірден шет қалмай, өнерді, әдебиетті жанындай сүйетінін аңғартқым келді ме, әйтеуір сөз орайы келген  тұста ол кісінің жоғарыда аты аталған шығармаларын оқығанымды айттым.
–Пәлі, қазақтың көркем әдебиеті өндіріс ошақтарын аралап, тау қопарып, тас жарған құрыш білекті азаматтардың рухани әжетіне жарап жатқаны жақсы нышан, – деп саусақтарының ұшымен оң жақ танауын елеусіз көтеріп қойды.
–Өкінішке орай, қазақ жұмысшылары саусақпен санарлық. Солардың қатарын қайтсек арттырамыз деп намысқа тырысып жатырмыз, – дедім.
Ол кісі бұған елең ете қалды. Кітаптарыңызды оқыдым дегеннен бетер қуанды...
(Үзінділер 2007 жылы «Әдеби мемуарлар» сериясымен «Білім» баспасынан жарық көрген «Мұхтар Әуезов туралы естеліктерден» алынды).