«Әлихан Бөкейханұлы» балеті - өнердегі ғажап құбылыс»

 "Әлихан Бөкейханұлы" сахналанғаннан кейін режиссер Орынгүл Нұржанқызымен жолығып, балет туралы әңгімелескен едік.    Орынгүл   балет видеотүсірілімін  біздің сайтымызға салуға өз рұқсатын берді. Қазақ өнерінің ерекше оқиғасын - балеттің толық нұсқасын  (эксклюзив)  көрермендерімізге ұсынып отырмыз. 

-Орынгүл, балет дегенде, әдетте хореографтар дәстүрлі классикалық тақырыптарды таңдайды. Ал сіз болсаңыз,  тақырыпқа мүлдем басқа қырынан келіпсіз. Сол үшін де көрермен назарын бірден аудардыңыз. Әлихан Бөкейханұлы сынды қоғам қайраткерін балет өзегіне айналдыру, меніңше, біздің өнер тарихында болған жоқ. Орынгүл, сізге бұл тақырыпты зерттеуге қанша уақыт қажет  болды?

-Мектепте оқып жүрген кезімде ұлт зиялыларының өмірбаяны, қасіретті тағдыры, халқына сіңірген еңбегі, тұлғалық мінезі туралы деректер мені өте қызықтыратын.  Алаш зиялыларының тағдырын балет арқылы көрсетуге болар ма еді деген ой сол кездің өзінде пайда болды.  А.В. Селезнев атындағы хореография училищесін бітірген соң, Т.Қ. Жүргенов атындағы өнер академиясына хореография режиссерлігіне оқуға түстім. Дипломдық жұмысыма кезек келгенде, оқушы күнімнен ойлаған ол тақырыпты қоюға әлі де болса іштей дайын емес екенімді сездім. Білгенім аздай көрінді.  Сондықтан, бір бөлімді хореографиялық новеллалар қойдым. Ал магистратураға түскенде, бұрынғы көкейімде жүрген идеямды жүзеге асырғым келді.  Алғашында жалпы ұлттық балет қоямын дегеніммен, дәл Әлихан Бөкейханұлы тақырыбына ойлана келе тоқталдым. Десе де, басында ғылыми жетекшім, ҚР халық артисі  Гүлжан Түткебаева тақырыбыма қарсы болды. “Бұл балет тақырыбы емес” деді.  Ынтамды, дайындығымды көрген соң, “Әлихан Бөкейханұлы” балетін қоюға өз рұқсатын беріп, барынша қолдады.  Қойылым сценариін жазуда, музыкалық шешімдерін табуда құнды кеңестерін берді. Сонымен қатар, ғалым Мәмбет Қойгелдінің көмегін ерекше атап өткім келеді. Осы тақырыпты таңдаған кезде  әлемдік балет өнерінде тарихи тұлғаларға арналған қандай балеттер қойылды, соны зерттедім.  Бұл – балет өнерінде бар тәжірибе. Сондықтан, мен жаңалық аштым деуден аулақпын. Мәселен,  әйгілі Григорович «Иван Грозный»,  Борис Эйфманның революциялық Ресейді суреттейтін балерина Ольга Спесивцеваның өміріне арнаған «Красная Жизель», Чайковский музыкасының хореографиялық көрінісін жасаған «Чайковский», Павел I-ге арнаған  «Русский Гамлет», Жан Батист Мольер есімді француз комедиографының тағдырын бейнелейтін «Дон Жуан, или страсти по Мольеру», мүсінші  Огюст Роденнің өмірі, шығармашылығы  мен оның сүйікті музасы Камилла Клодельдің тағдырына арнаған  «Роден»,  балеттері, ұлыбриятаниялық балетмейстер Макмилланның өзін Николай II-нің қызы ретінде таныстырып, елді алдаған ақылсыз әйел туралы  «Анастасия», австриялық кронпринц Рудольфқа арнаған «Майерлинг», әйгілі бишінің өмірбаянына арнаған «Айседора» балеттері  дүние жүзінде ыстық ықыласпен қабылданды.   

Америкалық және неміс балетмейстері Джон Ноймайер  баварлық король Людвиг II-ге арнап  «Иллюзия как "ЛЕБЕДИНОЕ ОЗЕРО" балетін қойды. Ал француз балетмейстері Морис Бежар болса, француз жазушысы әрі саяси қайреткері Андре Мальро туралы тамаша  спектаклін көрермен назарына ұсынды.  Әлемнің осындай алдыңғы лектегі балетмейстерлері мұндай тақырыптарға арнайы тоқталып, үздік балеттер қойған. “Әлихан” қойылымы да сол дәстүрдің жалғасы. 

-Сіздің балет қойылған кезде  Мәмбет ағамыздың толқынысты көңіл күйде болғанын байқадым. Ол кісі қатарлас отырған көрермендерге үзіліс кезінде “бұл қойылымның тарихты тануда ерекше рөлі болатынын,  өнердің әр саласы  арқылы жастардың назарын өткенімізге аудару керектігін” айтып жатты. 

-Мәмбет ағадан кеңес сұрай барғанымда, ол кісі менің ісіме ерекше қызығушылықпен, қамқорлықпен көңіл бөлді. Ғалым менің Әлиханды танудағы ізденісіме үлкен ықпал етті деп есептеймін. Спектакльдегі тұтас эпизодтар ғалыммен ұзақ әңгімеден соң туындап жатты. Мәселен, соның бірі – қойылым бастауындағы Әлихан мен Шоқанның кездесуі.  Ғалым Әлиханды –  Шоқанның  идеялық тұрғыдағы ізбасары ретінде көрсетуімді сұрады.  Әрі бұл көрініс балетте көрініс тапты.   Балет  қойылған күні – бұл оқиғаға аса қуанған адамның бірі Мәмбет ағамыз екенін көрдім.   Спектакльден кейін ескертпелерін де айтты. Алашорда Үкіметінің орнауы көрінісі аса ашылмай қалғанын, осы тұсын ашуымды сұрады. Ағамыздың айтқандарын алдағы уақытта ескеремін. 

[embed=video]{"width":400,"height":225,"autostart":false,"controlbar":"bottom","backcolor":"#333333","frontcolor":"#ffffff","file":"/20150824-093508.mp4","place":"user:2602"}[/embed]

-Либретто – бұл өнерде маңызды фактордың бірі ғой. Ол үшін оны жазатын адам да шығармашылық ой тұрғысынан сізбен мүдделес болуы керек. Осындай шешуші орынға авторды қалай таңдадыңыз? 

-Либреттоны жазған Әсел Мусинова – ҚР еңбек сіңірген балет артисі. Екі жоғары білімі бар, әрі филология ғылымдарының кандидаты. Бакалавриатты бітіргенімде де,  дипломдық жұмысым үшін либретто жазған. Осындай ойым бар екенін айтқанымда таңғалысын жасыра алмады.   Қызығып, іске кірісіп кетті.  Біздің шығармашылық одағымыздағы ең маңызды дүниенің бірі – ол кісінің менің әр ойыма,  идеяма жауапкершілікпен қарағандығы деп ойлаймын. 

-Ғылыми жетекшіңіз Гүлжан Түткебаева алғашында тақырыбыңызды қолдамағанымен, артынша қолынан келген көмегін аямады дейсіз. Ал сізден магистрлік қойылымыңызды қабылдап алған балет өнерінің білгірлері – мемлекеттік комиссияның пікірі біз үшін “жабық есіктің арғы жағында” қалды. Біз эмоцияға толы көңілімізбен спектакльден серпіліп шықтық.  Талқылау нәтижесін біле алмадық. 

-Шынын айтсам, қойылымға дейін-ақ комиссияға менің тақырыбым ұнаған жоқ. Олар бірден мұның балет тақырыбы емес екенін ескертті.  “Қолыңнан келмейді, саяси тұлға – балетке тән емес тақырып. Мүмкін, қолыңнан келіп қалар, көрейік” деген сыңай танытты.   Мемлекеттік комиссия қойылымды көрген соң да, осы ойында қалды деп ойлаймын.

-Бірақ, белгілі бір идеямен өмір сүріп жүрген шығармашылық иесі үшін ол пікір маңызды ма?  Сіз мұндай пікірге дайын болуыңыз керек еді ғой. 

-Жалпы кез келген өнер иесі халық үшін жұмыс істейді дегенімізбен,  оның кәсіби мамандарға да, менің жағдайымда, мемлекеттік комиссияға ұнағанын қалар едім.   Өз ішімде осы себептен де “жұмысыма қанағаттанбау сезімі” қалып қалды.  Ең бастысы,  көркемдік кемшіліктері болғанымен, идеямды жүзеге асыра алғаным үшін қуандым. Мәселенің екінші жағы да бар.   Бұл дипломдық жұмыс болғандықтан,  актерлерді де өзіңіз табуыңыз керек.    Әртістер тобын  өз ойыңа сендіру, жұмылдыру да оңай емес. Менің қиялымда, көпшілік сахналарда кем дегенде он жігіт пен он қыз болуы керек еді. Менікі, алты-алтыдан аспады. Бар әртістермен жұмыс істеуге тура келді. Басты рөлді сомдаған Данияр Шманов – Абай театрының үздік бишілерінің бірі. Театрымыздағы жетекші рөлдерді билейді. Жақсы дайындығы бар. Ол қолынан келгенше, Әлихан рөлін бойына сіңіріп, барынша ақтап шығуға тырысты. Ал Әлиханның жары   Ольганы сомдаған Ольга Гудкова  әлемді шарлап жүрген  талантты балет артисі. Оның жұмысы менің көңілімнен шықты. Сонымен қатар, Міржақып   пен Ахмет  рөлін сомдаған Рүстем Иманғалиев пен Жәнібек Усин, Шоқанды сахналаған Азамат Асқаров та – театрда басты партияларды орындап жүрген бишілеріміз. Көмекшім болып, бишілермен қосымша жұмыс істеген Зарина Айшуақова деген балет артисін атап өтпеуге болмайды, ол да болашақ хореография режиссері. 

-Әңгімеңізден байқағаным,   балетті әлі де дамыту керек деген ойдасыз. Кейбір шикіліктері бар екенін өзіңіз де атап өтіп жатырсыз. Бұл қойылым осылайша бір рет қана сахна бетін көріп, тарих қойнауына кетпес үшін сізге де  мықты ерік-жігер керек сияқты. Балетті халыққа қайта ұсынғыңыз келетінін ескерсек, оны қай тұрғыдан шыңдар едіңіз.  Кәсіби тұрғыдан ба, идеялық тұрғыдан ба? Оның үстіне, бұл қойылымды өз деңгейінде сахналау үшін қомақты қаражат керек екенін де мойындауымыз керек. 

-Көркемдік, шеберлік, сценографиялық, хореографиялық жағынан да шыңдап, жақсы қойылым жасауға болады деген ойдамын.  Қаржы мәселесі де - өзекті. Келесі жылы Әлихан Бөкейханұлының 150 жылдық мерейтойы өтеді. Сол кезде сахналанғанын қалаймын. Мен бұл жұмысымның мәдени өмірімізден, қоғам өмірінен тысқары қалып қалғанын қаламас едім. Өйткені, бұл қойылым – біздің заманымыздың батырлары туралы. Балетті жастар үшін қойып жатқанымды іштей сезініп, бір миссия атқарып жүргендей жұмыс істедім. Алаш қозғалысы, Алашорда ұғымы туралы жастарымыз біледі деп айта алмаймын. Менің артистерімнің арасында тұлғаларымызды білмейтіндер болды. Сол сияқты қаншама жас бар?!   Әлиханның мінезі  дәл бүгінгі күні біздің замандастарымызға жетпей тұр. Оның мінезін, болмысын үлгі етсек екен деп ойлаймын. Халыққа қызмет ету былай тұрсын, сол халықты сақтап қалуға күш-жігерін сарп ету идеясы – бәріміз үшін ортақ идеяға айналуы керек. 

-Ірі тұлға - Әлихан өмірін сізге дейін  сахналаған ешкім болмағандықтан,  оның өмірінің белгілі бір кезеңіне тоқталмай,  ғұмырын тұтас қарастыруға іштей мәжбүр болғаныңызды түсініп отырмын. Бұл жалпы  бір бағыттың, не жанрдың бастауында тұрған ізденімпаз өнер иелеріне  тән құбылыс.   Болашақта драмалық,  психологиялық  шиеленіске толы , Әлихан  өмірінің белгілі бір кезеңін  қамтитын қойылымға баруыңыз мүмкін бе?

-Ерекше тоқталып, аша түсетін тұстары баршылық. Кейін бұл тақырыпты жалғастырамын деп ойлаймын.  Менің ғылыми жетекшім: “Бұл тақырып драмалық театрға сай, ол өнерде артистер сөйлейді,  көрермен бәрін тиянақты түрде түсініп отырады. Сонымен қоса, драмалық театрда қазақтың ірі ұлттық  тұлғаларына арналған спектакльдер аз емес, ал балетте бірінші кезекте махаббат сезімі орын алуы керек” деген, сонда да тәуекел еттім. 

-Қазақ балетінің жарық жұлдызы, ұлттық балет өнерімізде КСРО Халық әртісі атағын алған алғашқы да, соңғы тұлға, Майя Плисецкаяның өзі талантына сүйсіне пікір білдірген  Рамазан Баповтың  шәкірті екеніңізді білеміз.   Ұзақ жылдар Отанынан жырақта тұрып, елге келгендегі тәрбиесін көрген, тәжірибесін бөліскен балет артистерінің алғашқы толқынысыз.   Осы тұлғаның шығармашылығыңызға ықпалы болды ма? 

-Ұлттық Өнер академиясының екінші курсында  оқып жүрген кезімізде шеберхана жетекшісі Меңтай Тілеубаев қайтыс болып, төрт студенттен тұратын тобымызды Рамазан Салихұлы алды.   Жетекшіміз бола жүріп, әр қайсымыздың хореография өнерінде қалыптасуымызға үлкен үлесін қосты.  Рамазан ағамыз ол кезде Абай атындағы театрда менің репетиторым болған. Театрда “Дон Кихот” балетінің басты рөлі Китриді сомдауыма мүмкіндік берді.   Үш ай бойы өзі дайындап, сахнаға шығарды.  Ол жастығыма қарамай, үлкен сенім білдіріп, асыл арманым орындалды. Осы балеттің үшінші бөлімінің ең соңында маңызды па де де бар, спектакльдің соңы, күшіңнің бәрі сарқылып, бірінші, екінші актіге кетіп қалады, қайтсең де 32 фуэте жасауың керек, сонда Рамазан Салихұлы мынадай керемет  кеңес айтты, осы сөзін  жадымда ылғи сақтаймын: «32-ні екіге бөл – 16,  жартысын істедің, енді 16-ны екіге бөл - 8 қалды, енді 8-де  небәрі төрт төрттен қалды, міне,  аяқтадың, бәрі де оп-оңай». Былай қарасаң,  математикалық және музыкалық тұрғыда бәріне мәлім нәрсе, бірақ жұмыс барысында, шынымен, жеңілденіп қаласыз. Ал оның ұстаз ретіндегі дәрістері бөлек әңгіме. “Режиссер, хореограф тақырып таңдаған кезде, оның идеясы өзі үшін ғана емес, халық үшін, тіпті, адамзат үшін өзекті болуы керек. Ол тақырып көрермен үшін аса маңызды болуы шарт” дейтін. Рамазан Салихұлының осындай пікірлерін шығармашылығымның қағидалары ретінде пайдаланып жүремін. 

-Балет артисі болу бөлек те, қоюшы хореограф болу мүлдем бөлек дүние. Хореограф  ретінде қандай бағытта жұмыс істегіңіз келеді, өзіңіздің хореографтық жолыңызды қалай көресіз?

-Әрине, балет артисі техникалық тұрғыда жақсы орындау және образды жетілдіруді ойлайды, оған көп күш жұмсайды, басты міндеті ғой, оағн қоса,  балетке сәйкес салмағыңды ойлайсың, қадағалайсың. Ал қоюшы хореограф – ол бөлек, Ментай Тілеубайұлы айтқандай,  балетмейстер ол – режиссер, костюмер, сценограф, мұғалім.  Музыканы да жақсы біліп, жан-жақты білімдар болу шарт. Талант, фантазия, идея керек.  Балетмейстердің көзқарасы ауқымдырақ. Бірақ хореограф өзі билеп, рөлдерді сомдап, сахнаны сезіп, орындаушы ретінде сіздің айтқыңыз келген дүниені өз бойына сіңіріп алуы қажет. 

Балет өнерінің бірнеше бағыттары бар. Классикалық орыс мектебі, батыс мектебі, контемпорари, модерн, хип хоп, халық билері т.б дейміз. Оның  бәрін түгелімен жетік қамту мүмкін емес. Менің өзіме ұлттық биіміз ұнайды. Ұлттық биімізді  модернмен синтездеп, сол жанрда еңбек еткім келеді.   Қазіргі таңда елімізде хореограф Ә.Садықова осы жанрда жұмыс істеп жүр. Ол осы жанрды ашты десек те болады.  Оның көзқарасы, ұстанымы маған жақын екенін сездім. Осы бағытта бағымды сынап көргім келеді.   Әрине, маған классикалық дәстүр де жақын. 

"Әлихан Бөкейханұлы" балетінің видеотүсірілімін мына сілтеме  арқылы көре аласыз.  Қойылым суреттері Мақсат Құсайыновтың жеке қорынан алынды.