Ескен Елубаев, ақын: «Парасат майданы» мен «Жармақты» таба алмадым

Бүгінгі күнгі балалар әдебиетінің дамуы қай деңгейде? Жас қаламгерлер арасында балалар әдебиетіне үлес қосып жүргендер неліктен аз? Біз осы және өзге де сауалдарымызды балалар ақынына қойған едік.
–Расында да, бүгінде балалар әдебиетіне үлес қосып жүрген қаламгерлердің ең жасы алпыстан асып кеткен, – дейді Ескен аға. – Оның себебі, бұрын балалар әдебиетіне қолдау ерекше болатын. Қазір ондай жоқ. Егер жазған кітабын сатып алатын болса, онда жазушының да мұратының орындалғаны. Сатып алынған кітап міндетті түрде оқылады. Қазір кітап сатып алу қиын. Неге десеңіз, баяғыдай дүкендер жоқ. Кітап дүкендерінің барлығы жекешеленіп кеткен. Жазған дүниеңді жора-жолдастардың оқығанынан гөрі, оқырманның оқуы маңызды. Былтыр өзімнің 13 кітабым шықты. Жалпы тиражы – 120 мың. «Гүлстаннан» 110 мың дана болып 11 кітабым шықты, олардың барлығы да суретті кітаптар. «Аруна» баспасы бір кітабымды 5000 данамен шығарды. Қазір ғана «Алматыкітап» баспасынан келе жатырмын, «Мектепке барар күн жақын» деген кітабымды қайта басқалы отыр.  Бұл кітаптың ішінде сегіз-ақ өлең бар, балаларға арналған қысқа-қысқа дүниелер. Ал бағасы екі мыңның үстінде. Неге десеңіз, сапасы жақсы. Портфель сияқты етіп шығарған. «Балаларға базарлықты» да осы баспа бірнеше рет қайта басып шығарды. Осындай жекеменшік баспалардың жеке тапсырыстарының арқасында балаларға арналған дүниелер шығып жатыр. Әсілі, балалар әдебиеті – стратегиялық жанр. Ол болашаққа қызмет істейді. Балаларға жастар түгілі, ересек адамдардың өзі де жаза алмайды. Оның өзіндік ерекшелігі, қиындығы бар. Қолдау болмағасын, қаламақы бермегесін жастар жағы жазбайды. Жазған күнде де оның өтімді боларына сенім жоқ.
Біз, ең алдымен, ата-ананың көңілінен шығуымыз керек. Егер ұнатпаса, ата-ана баласына кітап алып бермейді. Бір жақсысы, ата-аналар балалар әдебиетінің керек екенін ұқты. Жеке меншік кітап дүкендеріне түсіп жатқан кітаптарым өтіп кетіп жатыр. Мен соған қуанамын.

–Мемлекеттік кітапханалар арқылы таратып көрген жоқсыз ба?

–Кітапханадағы кітапты өз басым «өлі кітап» деп есептеймін. Кітап оқылуы керек. Ал оқылу үшін ол дүкенде тұруы тиіс. Мен, мысалы, кітапханаға бармаймын. Бір кітапты оқып тауысу үшін күн сайын келіп, бірнеше сағаттан отыруым керек. Жұрттың бәрі Мұхтар Мағауиннің «Жармағы» мен Төлен Әбдіктің «Парасат майданын» мақтап жүрген соң, мен де оқиыншы деп едім. Бірақ, бірде-бір кітап дүкенінен бұл екеуін таппадым. Ал кітапханаға баруға менің уақытым жоқ. 
Балалар әдебиетіне бірінші кезекте көңіл бөлінуі тиіс. Үкімет бұл салаға аса назар аудармай отыр. Орден-медальды былай қойғанда, балалар жазушыларының ішінде мақтау қағазын алғандар некен-саяқ. Жастар түгілі, шалдар қашып отырған бұл сала кімге керек?

–Кітап дүкендерінен суретті кітапшаларыңыз бен боямақтарды көріп жүрміз. Одан өзге не жазып жүрсіз?

–Қазір мен математиканың ақыны болдым. Есеп жазамын. «Ойлап, тап» деген 29 есеп кітабым шықты. Қазір олардың саны елуден асып кетті. Соларды жинақтап, орысшаға аудартсам деген ойым бар. Сөздің шыны керек, біздің қандастарымыз жалпы балаларға, соның ішінде балалар әдебиетіне аса көңіл бөлмейді. Балаларға арналған кітаптарды орыстар көп алады. Кітапханалардан да осы тенденцияны байқаймын.
Ұлы мемлекеттер, ұлы халықтар бірінші кезекте балалар әдебиетіне көңіл бөледі. Бұл салаға бар күш-жігерін жұмылдыратындардың бірі – орыстар. Соңғы жылдары аздап шашырай бастады. Ағылшындар мен жапондар көп көңіл бөледі. Марқұм Мұқағали «халқың ұлы болмаса, сен де ұлы ақын бола алмайсың» дейтін. Халқың ұлы болмаса, сені ешкім бағаламайды.
Өткенде немістің балалар жазушысымен кездесу болды ғой. Сол Уте Краузенің екі сөзі ерекше есімде қалды. Германияда жазушылар кітап дүкендеріне, мектептерге барып, тираж жинайды екен. Екіншіден, кітапханалар мен мектептерге барып, кездесу өткізгені үшін де қаламақы алады екен. Біз де мектептерге барып кездесулер өткіземіз. Бірақ, ол үшін бір тиын да қаламақы алмаймыз. Берсе бір қаламсап береді. 

–Жыл сайын мемлекеттік тапсырыспен жүздеген кітап шығарылып жатыр. Соның ішінде балалар әдебиетінің үлесі нешік?

–«Балалар әдебиеті», «Балауса» баспалары жылына мемлекеттік тапсырыспен 3-4 кітап алады. Оның өзінде де осы саладағы көрнекті ақын-жазушылардың шығармалары емес. Өзім «Балалар әдебиетіне» төрт томдығымды тапсырғам, біреуі де шыққан жоқ. Осы уақытқа дейін мемлекеттік тапсырыспен бірде-бір кітабым шықпапты. Тек жеке баспалардың тапсырысымен ғана шығып жатыр.

–Немістің балалар жазушысы Уте Краузе Германияда шығаратын кітабың үшін алдын ала төлем ретінде 3-4 мың еуродан 10 мың еуроға дейін төленетінін айтты. Жасырын болмаса, сіздің қаламақыңыз қанша? 

–Баспаларға  «әр жол өлеңге 200 теңгеден төлейсіңдер» деген талап қоямын. Кейбірі көнеді, кейбірі көнбейді. «Гүлстан» әр шумағына 500 теңге төлейді. Марал Ысқақбай «қаламақыны өзің қоюың керек» дейді. Ол да жөн екен. Мысалы, мектеп оқулықтарында менің біраз өлеңдерім жүр, мен ол үшін бір тиын да қаламақы алмаймын. Балаларға арналған кітапты толтыру оңай емес, ал беретін қаламақысы – 150 мың теңге. Өткенде теледидарда пәленше деген әншінің жылына 900 мың доллар тапқанын айтып жатты, мен жылына  900 мың теңге де таппаймын. Жалпы, зиялы қауым жоқ дегенде ортаңқол шенеуніктердің қатарында болуы керек қой. Ал біз шенеуніктердің шаңына жуи алмаймыз.

–Сіздің жазған кітаптарыңызды өзіңіздің немерелеріңіз оқи ма?

–Үш немерем бар, үлкені 9-да, одан кейінгісі 6-да, кенжесі 3 жаста. Үлкен немерем қазақ мектебінде оқиды, сабағы кілең «бес». Бірақ, оқулықтан өзге кітап оқымайды. Өзіміз кітаптың арқасында адам болдық. Кітап оқымаған бала адам болмайды. Бала кітап оқу үшін ата-анасы үлгі көрсетуі керек. Ал қазір кітап оқитын ата-ана сирек. Бала күнінде кітап оқуға дағдыланбаған адам  өмір бойы кітап оқымайды. Ал бала күннен баулу – ата-ананың міндеті.
–Әңгімеңізге рахмет!

ТҮЙІН: Абайдың, Ыбырай Алтынсариннің, Ахмет Байтұрсыновтың балалар әдебиетіне қосқан үлесі ұшан-теңіз. Мұхтар Әуезовтің балаларға арналған шығармалары бір төбе. Мағжан Жұмабаев, Міржақып Дулатов бастаған Алаш ардақтылары да жас ұрпақтың өсіп-өркендеуіне өлшеусіз үлес қосты. Бердібек Соқпақбаев өз соқпағын салып кетті. Тіпті, Әбіш Кекілбаев сынды қабырғалы қаламгерлеріміз де балалар әдебиетіне өзіндік үлесін қосты. Бірақ, қазір балаларға арнап жазатындар сиреді. Бұл саладағы ең «жас» қаламгерлер Нұрдәулет Ақыш пен Болат Үсенбаевтар болып отыр. Олардың өзі де елудің мол ішінде. «Ел болуды» ойласақ, ең алдымен сол елдің «ертеңін» ойлаған абзал шығар.