Ерғали Бақаш, жас ақын: Интеллект тілде бар да, ділде жоқ

Жазылған жыр, кемелдiкке барар жол,
Жетермiз не жетпеспiз.
Ақын болмай адам болып өтсек те,
Қап арқалап кетпеспiз, – деп жазады.
Қалай болғанда да, оның өз өрнегі бар екені даусыз. Қатарластарынан  артықшылығы, әңгіме де жазады. Жазған-сызғаны республикалық басылым беттерінде жарияланып та жүр. Ерғалидың жас ақындардан және бір артықшылығы – тілінің тазалығында. Біз жас ақыннан өзінің қатар құрбылары, олардың шығармашылығы, жалпы жас ақын-жазушылардың өрең-деңгейі туралы сұраған едік.
–Қазіргі жас ақын-жазушылардың жазып жүрген тақырыптары қай төңіректе? Олар алдыңғы аға буыннан несімен ерекшеленеді?

– Кім не жазса да өз жүрегіндегі мұңы мен қуанышын жазары ақиқат қой. Гәп соны қалай жазуда.  Жастар әртүрлі тақырыпқа барып жүр.  Дегенмен, сол махаббаттың ауылынан әлі алыстай алмай жүрміз-ау, осы.  Аға буын жатырқай қарайтын әдеби ағымдарға да ат ізін салып жүрген замандастарымыз бар, біз жаңалықты жатсынай қабылдап, үйрену мен еліктеудің нәтижесі ретінде өз жолымызды тауып кетсек құба-құп болар еді. Бірақ... ол шіркін оңайлықпен жалынан сипата қояр ма?  Аға буыннан сәл болса да еркін сөйлеу жағынан ерекшеленетін шығармыз, сірә. Бірақ еңбектену жағына келгенде аға буынның тобығына да жетпейтініміз шындық. 

–Ал оған кім кедергі, не қолбайлау? Қазіргі жас ақындардың да кешегі Қадыр ағаларымыз, одан берідегі Есенғали Раушановтар сынды көп оқуына кедергі болып отырған жайттарды айта аласыз ба? 

–Абай атамыз айтқан кері кете туған ұрпақ болмасақ игі еді. Әдебиетке деген ғашықтық жетіспейтін сияқты. Кешегі аға буын заманның қиын-қыстау кезінің өзінде астарлап болсын, өз заманының шындығын айтты ғой.  Ең басты кедергі – көңіл күйдің тыныш болмауы. Жазып жүрген жастардың көбі пәтерден-пәтерге көшіп-қонып жүргендер. Еңкеймей кіретін шаңырағы болмаған адам қалай тынышталып жазу үстеліне отыра алады, әрине, бұл сөзім көп ағаларыма ұнамауы түсінікті жайт. Бірақ келмеске кеткен кеңес үкіметін кейбір аға жазушыларымыз неге сағынады? Әр шыққан кітабына қомақты қаламақы алып, еңбегі өтелгендіктен сағынады. Ал біз «Жас толқын» сериясымен шыққан кітабымызды бір айлық жалақымызға өзіміз сатып алдық. 

–Жас қаламгерлер бір-бірін оқи ма? Тілеулестігі қандай? Сыншылдығы қай шамада?

– Екі-үш жылдың алдында жаңа жазған жырларымызды сиясы кеппей жатып, бір-бірімізге оқып, ашық пікірімізді айтатынбыз. Ал, бұл күнде жыр оқу емес, басымыздың қосылуының өзі қиынға соғып кетті. Көбіміз журналистиканың қара жұмысына жегілдік.  Әрине, кешегі аға буын да журналисткадан нәпақасын айырып, классикалық шығармаларын жазғаны анық. Құдай жылт еткен талант берген адам, соны жетілдіріп дұрыс бағытпен іздене білсе, қандай қиындық көрсе де, көздегеніне жетпей қоймайды. Жазу үшін де күш керек. Бір-бірімізге ашық қатты сын айтып көрмедік-ау, шамасы. Айтқан күннің өзінде де соны көтере алатын білім-білігіміз бар деп айтудың өзі қиын. Бұл ащы да болса шындық. Сын көтере алмайтын жастар жетіп артылады. Тек мақтау естігенді жақсы көретін әдемі бір «ауруға» тап болғанымызды жасырғым келмейді. Өлеңің не болмаса әңгімең нашар дей қалсаң, сағынысып көрісетін сол достардың қас жауыңа айналатыны дәлелдеуді қажет етпейді. Бұның барлығы сол аузымыз көпіршіп көбіміз айтатын интеллектуалдың тілде бар да, ділде жоқтығы.

–Журналистика ақынға қаншалық дос, қаншалық жау?

– Бүгінгі таңда сол журналисткаңыз алдыңғы сапқа шықты. Әдебиетке жан-тәнімен берілген адамға ештеңе де қолбайлау бола алмайды. Аты-жөнін ұмытып отырмын, шетелдік бір жазушы ұзақ жыл түрмеде отырып,  қалам қағазсыз-ақ көп томдық шығармаларын миына жазып шыққанын оқығаным бар. Кейін сол жүрегінің түбіне сақтаған дүниелерін қағазға түсіргенде жиырма бес том болыпты-мыс. Міне, бұл – еңбектің жемісі. Журналистика нәпақа үшін. Жазушы-ақын болуды армандаған жастар қалай болғанда да журналистиканың қара қазанына тұншығып қалмауды ерте бастан ойластыруы керек.

–Осы буынның бір өкілі ретінде қатарластарыңыздың шығармашылығынан қандай оң өзгерісті байқайсыз? Не нәрсеге көңіл толмайды?

– Замандастарым аламан бәйгеде құйрық тістескен аттай қатар келе жатыр. Бәрі де іздену үстінде. Әзірге бірімізден-біріміз асып кеткеніміз шамалы. Бірақ өлең, әңгімелерінде жаңалықтың бір ұшқыны байқалатын жастар бар. Өзіме  Ұларбек Нұрғалымның күшенбей жазатын ұлттық бояуы қанық табиғи өлеңдері ұнайды. Жарға соққан асау толқындай Тоқтарәлі Таңжарықтың да аяқ алысы біраз ағаларымызға таңдай қақтырған. Ол да өз дара жолын іздеп шарқ ұрып жүр. Ерлан Жүністің  әу бастан-ақ өз үнімен келгенін Исраил Сапарбай ағамыз ақ батасымен сүйіншілегені күні кеше.  Сол жолдан адасып қалмай,  тереңдей беруіне тілектеспіз. Ақберен Елгезек ғарыштық сарынмен шарықтап,  басын тауға, тасқа ұрып ізденіп жүр. Қалай болғанда да оның ізденісін оң бағалауға қақылымыз деп ойлаймын.  Ырысбек Дәбей – соңғы кезде прозаның элементтері бар қоңыр әңгімелерімен жүректерге жол тауып жүр. Жыр жинағын шығаруға асығар емес, күзеп, жөндеп, ұялмайтындай кітап шығарғысы келеді. Алматы мен Астанадан басқа облыс, қала берді аудандарда небір талантты жастар баршылық. Мен тек өзім қадағалап оқып жүрген замандастарымды ғана тілге тиек етіп отырмын. Жастардың  (ішінде өзімде бармын) ортақ кемшілігі оқу, іздену жағына келгенде жалқаулық басым. Мұхтар Мағауин, Әбіш Кекілбаевтар отызға жетер-жетпес жасында қолтаңбаларын қалыптастырып, классикалық дүниелерін жазды ғой. Бүгінгі жастардан сондай бір  рухани төңкеріс жасаған ешкімді көзіміз шалған жоқ.  

–Ұзаққа шабатын ақын я жазушы деп кімдерді айтар едіңіз? Неліктен? 

–  Төрт-бес жылдан бері қарай,  министрліктің қолдауымен «Жас толқын» сериясымен жас қаламгерлердің кітаптары шығып келе жатыр. Алайда, осы жинақтардың көбінің бір қайнауы ішінде екені баршаға мәлім. Қазір кітап шығарудың өзі «модаға» айналып кетті. Сан бар, сапа жоқ. Сол кітаптар өндіріске жіберілмей тұрып, аға буынның қатаң сүзгісінен өтсе жақсы-ақ болар еді. Алғашқы «Ар» жинағынан кейін, араға ширек ғасыр уақыт салып, қазақтың құлан ақыны Қуандық Шаңғытбаев «Аққу әні» жинағын ұсынғаны өлең жаза алмағаннан емес, құдіретті сөз патшасына талғаммен қараған тектілігі емес пе? Көбімізге сол тектілік, әдебиет алдындағы жауапкершілік жетіспейтін сияқты.

–«Жас толқынға» қатысты жайтты жақсы байқаған екенсіз. Басқалар үшін жауап бермей-ақ қояйық, өзіңіз жазған өлеңдеріңізді аға буыннан кімдерге көрсетесіз? Алдын ала оқып, кеңес алып, редакция жасайтын кезіңіз бола ма? Әлде, әр өлең сол алғашқы туған күйінше кете ме? 

– Әркімге өзінен артық мықты сыншы жоқ. Бәріміз де өзіміздің ішкі қуатымызды білеміз. Бірақ сонымен күресе алмаймыз. Әдебиетте сыйлайтын, талантын жоғары  бағалайтын ақын-жазушы ағаларым көп. Бірақ оның бәрімен қоян-қолтық араласу мүмкін емес. Тіпті, керек те емес. Пенделік өміріне араласпай-ақ, жазған жақсы дүниелерін тұшынып оқып жүре бергенге не жетсін. Жазушы Серік Нұғыман ағаммен әдебиет туралы әңгімем жарасады. Көп үйрендім. Әлі де үйрене беремін.  Біраз өлеңдерімді оқып, қызыл шимай қылғанын, қалай болса солай жаза салмау керек екенін сол көкемнен үйрендім. Кітабым шығардың алдында барынша оқып, жөндеген болғам. Бірақ кітап шыққан соң еңбегімнің нәтижесіз болғанына өкіндім. Өлең жөндеумен өлең болмайды. Іште пысып, таудан аққан тас бұлақтай құйылып түсуі керек. Білектің күшімен жазылған дүние эстетикалық ләззат сыйлай алмасы бәрімізге түсінікті. Көбін редакциялаған боламын. Бірақ...

–Не жазып жүрсіз? Не жазғыңыз келеді? Жалпы, жазуым тиіс дейтін ең қомақты шығармаңыздың тақырыбы қандай, жоба-жоспары бар ма?

 – «Құдайды күлдіргің келсе, жоспарыңды айт» дейді. Шығармашылық жоспарды алдын ала айту кімге де болсын тиімсіз екені даусыз. Барлық қаламгердің арманы өлмейтін дүние жазу ғой. Аздапөлеңжазып жүрмін. Қалғанын болашақ көрсете жатар.
–Рахмет!