Мақалалар

«АР» ЖӘНЕ АҚЫН

«АР» ЖӘНЕ АҚЫН

b2ap3_thumbnail_20150421-101436.jpg

Мұның барлығы – Омар Һәйамның рубаилары. Аударған – Қуандық Шаңғытбаев. Иә, ақын, аудармашы, драматург, Қазақстанның Халық жазушысы Қуандық Шаңғытбаев. Биыл – Қуан-ағаның 90 жылдығы. Осы торқалы тойдың қарсаңында ақынның қызы Гауһар Шаңғытбаевамен әңгімелескен едік.

– Сіздер білесіздер, соңғы жылдары әкемнің бес томдығын шығардық. «Шайыр» деп аталатын бестомдықтың алғашқы кітабы үлкен екі бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімі «Жабырқау өткен жас кезім» деп аталады. Мұнда әкеміздің дүниеге келгенінен бастап, 1944 жылға дейінгі өмірінің белестері қамтылған. 1937 жылы, әкеміздің 12 жасында әкесі Төлеген өзінің туған бауырымен бірге ұсталады, нағашы атасы да тұтқындалады. Жоныс атамыз бен нағашы атамыз Сауда бірден ату жазасына кесіледі де, Төлеген атамыз он жылға айдалып кете барады. Араға төрт жыл салып, айдауда жүрген атамыз қайтыс болады. Оны әкем 1943 жылы ғана естиді. Әкесі «халық жауы» болғаннан кейін, оның салқыны әкеме де тиеді. Пионер қатарынан шығарады. Сонда әкеміз жақсы адамдардың жақсылығының арқасында ғана аман қалған. 15 жасынан өлең жаза бастайды. 1940 жылы Алматыға келіп, Қазақ Мемлекеттік университетінің филология факультетіне оқуға түседі. Бірінші курста оқып жүргенінде-ақ алғырлығымен, зеректігімен көзге түсіп, ұстазы Мәулен Балақаевпен бірге оқулық жазады. Екінші курста әкемді мемлекеттік баспаға жұмысқа алады. Сол жылы әкем Мұхтар Әуезовпен танысады. Баспадағы ұстазы, ақылшы ағасы Бейсембай Кенжебаевпен бірігіп, Әуезовтің «Абай» романын жарыққа шығаруға атсалысады. Дәл сол жылы алғашқы жинағы баспаға тапсырылады. Жинақ алғашында «Қазақ жүрегі» деп аталып, кейін «Ар» деп өзгертіледі. Оған алғысөзді Мұхтар Әуезов жазады. 1942 жылы әкемді баспадағы жұмысынан «өз еркімен» босатып, Ақтөбеге жібереді. 1943 жылы әкем Ақтөбеге, Нұрпейіс Байғаниннің әдеби хатшысы болып кетеді. 1945 жылы Алматыға қайтып келеді. Сол жылы «Ар» жинағы жарыққа шығады. Ал 1946 жылы қайтадан Ақтөбеге «жер аударылады». Қалың сынның астында қалады. Арасында үш жылдай жұмыссыз да жүреді. 1946-49 жылдары «Евгений Онегинді» аударады. Содан Алматыға 1955 жылы ғана түбегейлі оралады. Ал алғашқы томның екінші бөлімін тұтастай «Ар» жинағына арнадық, – дейді Гауһар апай.

Қуандық Шаңғытбаевтың өмірін шартты түрде «Ар» жарық көргенге дейін және кейін деп бөліп қарастыруға болатын сияқты. Өйткені, «Абай» романына жазылған рецензия және «Ар» жинағы ақынның тағдырын талай-талай бұралаңға салады. Маңдайға жазғаннан асып кете алмайсың десек те, жалпы, өмір белестерін қарап отырсақ, ақынның жолы азапты да ауыр екенін аңғарамыз.

– Иә, әкемнің жолы ауыр. Міне, биыл 90 жылдығына орай мемлекеттік тапсырыспен тағы екі томын шығарсақ деген едік. Тапсырысқа кірмей қалыпты. Соған көңілім кәдімгідей түсіп отыр. Бірақ, бір қуанарлығы, Ақтөбе облысы биыл "Шайырды" облыс көлемінде оқитын кітап етіп бекітіпті. Күзде, бұйырса, 90 жылдығын жасамақ, – дейді ақынның қызы.

 


b2ap3_thumbnail_20150421-101530.jpg
 
Қуандық Шаңғытбаев пен жұбайы Мәриям Темірбекова

 «АРДЫҢ» АЗАБЫ

«Бұл кішкене жинақ көп еңбектің және, әсіресе, үлкен талаптың айғағы... Еңбек көркі жемісте. Және еңбек көркі сол жемісті жетілтем деген жолында. Қуандық жинағындағы «Ертедегі ердің елмен қоштасуы», «Бауыржан Момышұлына», «Мен – қазақ», «Қоштасу», «Қауышу», «Жас партизан сыры», «Сүттей жарық жазғы түнде», «Жастық дәуренім», «Тұрған ем-ау құшағында» деген сияқты көптеген өлеңдері сол жалынды сездіреді», – деп жазған екен Мұхтар Әуезов «Ардың» алғысөзінде. Алайда, Қадыр ақынның сөзімен айтсақ, осы «кішкене жинақтың артында үлкен азап тұр еді».

Кейін, қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заманда, 1993 жылы Қуандық Шаңғытбаев Қазақ теледидарына берген сұхбатында өз аузымен былай дейді.

– Менің ең алғашқы жинағым 1945 жылы шықты. «Ар» деген. Оны мен баспаға 1942 жылы бергенмін. Бірақ, ішінде Едігеге арналған бір өлең болатын. Едігені әуелі ер деп жүрдік, кейін татар драматургының Едіге туралы мақаласы жөнінде БК(б)П Орталық комитетінің қаулысы шығып, үлкен айғай болыпты. Бүкіл ұлт әдебиетінде бұрынғы ерлерін, ардақтаған азаматтарын мақтағанға қарсы болды. Соған жаңағы менің «Ар» атты жинағымның ішіндегі «Едіге» деген өлеңім ілініп кетті де, сол 1942 жылы берілген кітап 1945 жылы ғана шықты. Онда да Едіге туралы өлеңді жұлып тастап, орнына жаңадан екі өлеңді жаздырды... Мұхаңның алғысөзін де жыртып алған, аз ғана данасында Мұхаңның алғысөзі болатын, қалған даналарда болмайтын.

Осылайша

Еділім, туған жерім, өскен жерім,

Кір жуып, кіндігімді кескен жерім,

Балауса, балдырғанды, көк майсаңды

Құшақтап, құндағымды шешкен жерім,

– деп басталатын «Едігенің елмен қоштасуы» деген өлең тек араға 65 жыл салып қана қайтадан жарыққа шығады.

Осындай қиын-қыстау тағдырының әсер-ықпалы болар, Қуандық Шаңғытбаев сынды тамаша ақын мектеп оқулығына енген жоқ. Өткен жылы мектеп оқулығына енген шығармаларды түгендеп, аудиохрестоматия жасаған уақытта біз мектеп бағдарламасына ақынның жалғыз-ақ «Сабалағы» енгенін аңғардық. Ал Қуандық Шаңғытбаев туралы пікірді ең алғаш Қадыр Мырза Әлидің «Иірімінен» кезіктіргенім есімде. «...Саяси-рухани престің астында бір емес, бірнеше ақын-жазушы жаншылып, өлгені өліп, өлмегені тірі өлікке айналды. Қайнекей Жармағамбетов өліп құтылды. Ал Қуандық Шаңғытбаев сияқтылар тірі өлікке, яки жаны жаралы кәдімгі бейшара мүгедектер қатарына қосылды», – деген жолдарды оқығанда тіксініп қалғанымды жасырмаймын. Қадыр Мырза Әли өзі қатарлы көп қазақ ақындарының «Ар» жинағын оқып есейгенін айтады. Шаңғытбаев өлеңдерінің Мағжанмен үндес екенін келтіреді. Бұл пікір негізсіз де емес. Қуандық Шаңғытбаев Ақтөбеге «жер аударылғаннан» кейін, араға біраз уақыт салып, 1943 жылы Алматыға келеді. Сол келгенінде жазушы Сәбит Мұқановтың үйінде қонақта болады. Сәбеңе өлеңдерін оқып береді. Ол уақытта Сәбит Мұқанов Жазушылар одағын басқарады екен. Сол күндердің бірінде Сәбең Қуан-ағадан Мағжан туралы сұрайды. «Мағжанның кім екенін білесің бе өзің» деген сауалға жас ақын «Естігем, ақын болыпты ғой сондай», – деп жауап береді. «Есту аз, оқу керек» дейді Сәбең. Өзі сол жерде ақынның бірнеше өлеңін жатқа оқиды. Мағжанмен осылай «танысқан» Қуандық Шаңғытбаев ақынның әлеміне дендеп енеді. «Әттең, дүние-ай, жігерімізді жермен-жексен еткен жетпіс жыл болмағанда «Всемирная литератураның» бір томында Мақаң да жүрер ме еді, кім білген!» – деп қиялға беріледі. «Сонау бала кезімде Алматының Құрманғазы көшесіндегі Сәбит аға үйінде төрт-ақ өлеңін естіп, ешкімге сездірмей, сыртынан ғана ғашық болып өскен ақын ұстазым сұм тағдырдың сырат-көпірлерінен өтіп, бүгін туған халқының хан төрінде отыр. Тірі отыр. Күңіренбей, күліп отыр», – деп жазады. Қуан-аға Мағжан жырларына ғашық болып қана қоймай, онымен үндес жыр шумақтарын тудырған ақын. «Мағжанның жазылмай қалған өлеңдері» деген тұтас бір топтамасы бар. Міне, сол топтамадан бір өлең. «Сезік» деп аталады екен.

b2ap3_thumbnail_70--_20150421-112804_1.jpg
Ұлы Жәнібек және қызы Гаухармен

Көгала тұман, көгала тұман,

Айнала – мұнар, көңілде – күмән.

Нышаны жаман бұл неткен заман,

Аяғың бассаң – аңдыған жылан.

Қазағым, жұртым, ел едің ерке,

Қыздарың қынай, ұлдарың бұлан;

Түнек түн басып, тұншығып дәуір,

Барады тартып күндерің құбаң.

Көміліп көңге, быттасып миға,

Қалды ғой қараң Құдай мен Құран.

Бабалар жерін барады меңдеп,

Даңғаза ұран, далбаса план.

Көгала тұман, көгала тұман,

Айнала – мұнар, көңілде – күмән.

Жасаған ием, не болды дүниең

Бере көр шыдам, бере көр шыдам!

 Әлбетте, «Ардың» азабы ауыр болды. «Арсыз автордың бұл кітабында көсем туралы бірде-бір шумақ, бірде-бір тармақ жоқ» деп кінәлағандар ақынды қандай азапқа тұншықтырғандарын білсе етті! Бірақ, ақынның есімі «Ар» сөзімен біте қайнасып кетті. Қуан-ағаны ұстаз тұтатын ақын Есенғали Раушанов осыдан он бес жыл бұрын жазған бір естелігінде «Ешқайсымыз кітабымызға «Ар» деп ат қоймасақ деймін, ағайын. «Ар» – Қуан-ағаң есімінің синонимі», – деп жазған екен. Ақын үшін бұдан артық бақ та, баға да жоқ шығар, бәлкім. Оның үстіне, Қуандық Шаңғытбаевтың ширек ғасыр көзден таса болғанын басқа қырынан көргендер де бар. Мәселен, жаны нәзік Жұмекен Нәжімеденовтің осыдан 45 жыл жарық көрген мақаласына зер салсақ «Өмірде ащы-тұщыны айыратын таңдай десек, өнерде жақсы-жаманды айыратын талғам екені рас. Талғам – таланттың таразысы. Талантты таба қылатын та талғам, оны танытатын да талғам. Талғамсыз талант табасыз нан іспеттес. Қай бұрышы қалай қисаям десе де еркін. Бізде өзгеге қатаң талап қоятын талғампаздар толып жатыр. Ал сол талапты өзіне қоятын адам кемде-кем. Өзіне сараң, өзгеге жомарт жандар екінің бірінен шыға бермейді. Қолдан келсе, дәл сондай болғанға не жетсін! Қуандық Шаңғытбаев жұртшылыққа «Ар» атты кітабын ұсынғалы ширек ғасыр болыпты. Ширек ғасыр ақын үшін аз уақыт емес. Осы уақыттың ішінде Қуандық анда-санда газет-журнал бетінде, не көптеген ән текстері арқылы радиодан қауышқаны болмаса, өлең сүйгіш қауыммен жинақ болып, том болып түптеліп кездескен жан емес. Әрине, ширек ғасыр ішінде ақынның талай жинақ беретін мүмкіндігі бар еді. Бірақ ол – аса талғампаз, сараң ақын, ал талғамның аты қашан да талғам ғой». 

 

b2ap3_thumbnail_20150421-104915.jpg
Ш.Айтматов, Қ.Мұхамеджанов және А.Сүлейменовпен

МУЗЫКАЛЫҚ ТОМ

Екінші томға драматурия және музыка саласындағы шығармалары енгізілді. Әкемнің көптеген әндерге сөз жазғаны белгілі, екінші томда сол өлең-сөздер де бар. Қанабек Байсейітовпен бірігіп жазған «Беу, қыздар-ай! және «Ой, жігіттер-ай!» пьесалары да енгізілген, – дейді Гауһар Шаңғытбаева.

Осы арада сәл шегініс жасап, «Беу, қыздар-айдың» қалай туғанын айта кеткен орынды сынды. Зылиха апа Тамшыбаева «Жер туралы жыр» деген кітабында (1985 жылы жарық көрген кітап) өзінің фермада істеп жүрген кезін еске алып, сол уақытта ауылдарына Қазақ КСР-інің Халық әртісі Қанабек Байсейітов пен ақын Қуандық Шаңғытбаев келгенін жазады. «...Өмірден көргені де, түйгені де көп асыл ағаның (Қанабек Байсейітовті айтып отыр. – авт.) жақсы әңгімесін тыңдап, терең ойға шоматын едік, қиял қанатына мініп, биікке ұшатын едік... Ал Қуандық ше.. Сұңғақ бойлы, қияқ мұртты, сұлу жігіт. Сөзге де ұста, әзілге де шебер. Әңгіменің иін қандырып, әдемілеп айтатыны соншалық, Қуандықтың не өзі, не сөзі сұлу екенін ажырата алмай, дағдарып қалатын едік», – деп жазады Зылиха апай. Міне, осы сапардан кейін «Беу, қыздар-ай!» сынды тамаша пьеса туады. Шығарма кейіпкерлерінің Айсұлу, Күнсұлу, Жансұлу деп аталуы да тегін емес. Қуан-ағаның өзінің бірге туған апаларының аттары осылайша кілең «сұлу» болған. Ал «Ой, жігіттер-ай!» атты үш бөлімді пьеса – «Беу, қыздар-айдың» жалғасы. Комедия десек те, еріксіз назар аудартатын тұстары бар. Мәселен, пьесаның бірінші бөлімі басталған тұс.

Бетім-ау, киінем деп жүргенде,

Намазымыз қаза бола жаздапты.

Әй, Жансұлу, терезені аш, тезірек,

– дейді Нұрсұлу. Сөйтсек, өндірістік жаттығу екен айтып отырғандары. 

Міне, біз 2-томды парақтап отырмыз. 65-бетте бір кездері «Беу, қыздар-ай!» пьесасындағы сұлуларды сомдаған Зәмзәгүл Шәріпова, Нүкетай Мышпаева, Фарида Шәріпова және Салиқа Қожақованың суреттері басылыпты. Беу, дәурен-ай дейсің еріксіз. Бұл пьесаның орыс, өзбек, қырғыз, түркімен, татар, қарақалпақ, ұйғыр, кәріс тілдеріне аударылып, қойылғанын да енді білдік. Тіпті, афишаларына дейін сақталған екен!

b2ap3_thumbnail_1959----------------.jpg
 
Алматы, 1959 жыл

Ақынның қызы Гауһар Шаңғытбаеваның кабинетінде отырмыз. Оң жақ қапталдағы кітап қоятын шкаф бірден көзге түседі. Көне жиһазда Қуан-ағаның қолының табы бар. Қолтаңбасы бар. Бұл сөредегі кітаптарды ақын талай-талай парақтағаны даусыз. 

ҚУАН-АҒАНЫҢ СӨЗДІКТЕРІ 

– Әкемнің бұл сөздіктерін көргенде кез келген мықты шығыстанушының көзі жайнап шыға келеді, – дейді Гауһар апай. – Міне, өзбек, түрік, түркімен, қарақалпақ, қырғыз, татар, якут, саха, парсы тілдерінің сөздіктері. Мынау «орысша-қырғызша сөздікті» кезінде Фрунзеден сатып алып, әкеме мен сыйлаған болатынмын. Сол кезде қуанғанын көрсеңіздер ғой! Ежелгі түркі тілінің сөздігі де бар. Синонимдер сөздігі, басқа да сирек кездесетін сөздіктері тұнып тұрған қазына.

Бұл сөздіктердің әрқайсысында, әр бетінде Қуандық Шаңғытбаевтың қолының табы бар дейтініміз бекер емес. Өйткені, ақын аудармаға өте қатал болған. Қатты қараған. Оның аудармаларының түпнұсқамен тең дәрежеде болуы да сол үздіксіз, тынымсыз еңбектің нәтижесі екені даусыз.

Ақын Қадыр Мырза Әли бір сөзінде «Ақын-аудармашы ретінде мен Қуандық Шаңғытбаевты пір тұтам. Оның «Евгений Онегині» – түркі тілдерінің ішіндегі ең озық аударма. Өз алдына дара тұрған әдеби ерлік!» – деп жазған екен. Ал осы аударманы бастан-аяқ, бүге-шігесіне дейін талдаған Сауытбек Абдрахманов болса, Шаңғытбаев аудармасының басты құндылығы «Евгений Онегиннің» атмосферасын да, интоннациясын да дәл жеткізгенінде деп есептейді. Сауытбек Абдрахмановтың Қуан-аға аударған «Онегин» туралы түйінді пікірі мынадай «Аудармада төлтума мен телтума тайталасады, яғни автор мен аудармашы өзінше бір өнер жарысына түседі дейміз. Олай деп айту аздық етеді. Аудармада солар арқылы тіл мен тіл де жарысқа түседі. Тіл мен тілдің жарысы түптеп келгенде бейне бір ел мен елдің өнер жарысы десе де болады. Демек, аударма – ұлтыңның ұлылығын, еліңнің елдігін дәлелдеудің бір жолы».

Ал Қуандық Шаңғытбаевтың өзі болса, қазақтың әр жазушысы, әр ақыны жақсы аудармасы болуға тиісті деп есептеген. «Себебі, олар шетелдің рухани байлақтарымен, ең жақсы әдеби шығармаларымен қазақ оқушыларын таныстыруы керек. Мысалы, ауылдық жердегі қандастарымыз оны білмейді. Көбі, тіпті, орысша оқи да алмайды», – деген екен ақын бір сөзінде. 

Қуандық Шаңғытбаев Тахауи Ахтановпен жақсы дос болған. Ізтай Мәмбетовпен жақсы араласқан. Өзінің көршісі Хизмет Абдуллинмен жақсы араласқан. «Қуандық ағамен көп жыл көрші тұрдым. Шәміл, Оспанхан, Нұтфолла, Хизмат-ака қайтыс болғаннан кейін Қуан аға жалғыз қалды. Үйден шықпайтын жағдайға жетті», – деп жазады Қадыр Мырза Әли «Иірімде». Шындасақ, нағыз тағдырлы ақыныңыз осы Шаңғытбаев. Бірақ, ол ешқашан тағдырына налып, оны өлең-жырға қосқан адам емес. Керісінше, Қуандық Шаңғытбаевтың поэзиясы тұп-тұнық, мөп-мөлдір. Сөйте тұра астары мық қатпар. Міне, қараңызшы

Өтеді жылдар, көшеді жылдар,

Бірінде күн бар, бірінде түн бар,

Бірінде – бақыт, бірінде – мұң, зар.

Жылдар-ай, жылдар!

Өтеді жылдар, өшеді жылдар,

Тартылып көлдер, тозады-ау тыңдар,

Өшпейтін, сірә, өмірде кім бар

Жылдар-ай, жылдар!

Өтеді жылдар, кетеді жылдар,

Ізімді кейін көмеді-ау құмдар.

Өмірде хақың бар ма еді, мұндар

Жылдар-ай, жылдар!..