Ғалым Боқаш, шығыстанушы ғалым, журналист: АЛТЫН ІЗДЕУШІ АДАМ ТӘСІЛІН ҚҰПИЯ ҰСТАЙДЫ

 – ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялылары әр қырынан көрінді. Мұхаметжан Тынышбаевтар инженер бола жүріп те, ағартушылықпен айналысты. Жұртшылық әр қырынан білетін Әлихан Бөкейхановты өзіңіз талантты саясаткер, қабілетті қоғам қайраткері және кез келген мәселе туралы көптің көңілінен шығатын пікір айта алатын тұлға деп есептейсіз. Бүгінгі қазақ қоғамындағы әр қырынан көрініп жүрген азаматтардың бірісіз. О бастағы оқыған мамандығыңыз – шығыстану. Біз сізді ғалым ретінде, журналист ретінде білеміз. Әдебиетші ретінде де көрініп қаласыз. Енді бірде менеджерсіз. Сіз өзіңізді ең әуелі кіммін деп есептейсіз? Осы айтылғандардың ішінде қайсысы сізге көбірек жақын? 

– Кәсібіме қатысты айтар болсам, журналист-редактормын һәм индолог-шығыстанушымын. Бұрын телевизия саласында журналист-менеджер болғам, қазір онлайн немесе веб журналистика саласында еңбек етіп жүрмін. Ал академиялық зерттеу салам – Моғол империясының тарихы мен қазіргі Оңтүстік Азиядағы саяси-экономикалық даму және БАҚ пен биліктің қарым-қатынасы. Көркем әдебиетті жақсы көрем, бірақ жақсы көру, я хобби адамды сол саланың маманы етіп жібермейді. Әйтсе де әлем әдебиеті мен қазақ әдебиетінен хабардар болып жүруге тырысам. Әзірше өзім үшін ғана түртіп қойып жүрген жазбаларым бар. Оксфордтан кейін шығыстану бойынша академиялық зерттеумен тұрақты түрде шұғылданбағаныма 4-5 жыл болып қалды. Сол себепті белсенді ғалыммын деп тағы айта алмаймын. Бірақ теориялық журналистика, көркем әдебиет пен академиялық шығыстану саласы бойынша жеке білімімді үздіксіз жетілдіруге күш салып келем. Бұл үш сала бойынша да алдағы жылдары жүзеге асырсам деген жобаларым бар.

– Сіз бірнеше жылдан бері Еуропада тұрасыз. Ғылымға біздің көзқарасымыз бен еуропалық көзқарастың арасында жер мен көктей айырмашылық бар. Өкінішке қарай, бізде ғылыммен айналысу дегенді үш жыл докторантурада оқу немесе әйтеуір қорғап алғанға дейінгі кезең деп түсіну қалыптасқан. Ғылыммен айналысу дегенді, жалпы, қалай түсінуіміз керек?  

– Постсоветтік елдер мен Батыс елдеріндегі академиялық ғылым саласында, зерттеушілік саласында айырмашылықтар, әлбетте, көп. Соның ішінде гуманитарлық-әлеуметтік ғылымдар саласында қатты байқалады. Оны өзім ғылыммен айналыса бастаған уақытта бірден аңғардым. 2006 жылы бір жыл Лондон университетінің Шығыстану және африкатану мектебінде, сосын 2007-2009 жылдары арасында Оксфорд университетінің шығыстану факультеті мен Әулие Петр колледжінде оқып, кезінде ҚазҰУ-да бітірген мамандығым – үндітану бойынша білім жетілдірдім. Лондонда Post-Graduate Diploma алдым, Оксфордта MPhil дәрежесі бойынша диссертация қорғадым. Бұл екі оқу орны да академиялық зерттеу тәсілдеріне қатысты дүниетанымымды түбегейлі түрде өзгертті десе болады. Постсоветтік академиялық салада, әсіресе гуманитарлық ғылым жағында үнемі саяси идеологияның бір күндік, аз мерзімдік мақсаттарын насихаттау басым келеді. Барлығы болмаса да көпшілік ғалымдар зерттеу объектісінің «ұлылығына» ештеңе жазбай жатып әуелі ғашық болады да, сосын сол ғашықтығын дәлелдеумен айналысады. Яғни жаңа нәрсені зерттеп білуге емес, алдын ала қалыптастырып алған идеясын, я образын қорғап алуға ұмтылады. Лондон мен Оксфордта үйренген ең басты қағидам – гуманитарлық ғылым да техникалық ғылым сияқты дәл ғылым. Мысалы, егер тарихи категорияларға қатысты формулаңызда қателік болса, есебіңіз шықпайды. Сол себепті қандай да бір тарихи тұлғаны, я категорияны зерттеу кезінде ғашық болу былай қалсын, одан барынша бейтарап тұруыңыз қажет, объективті түрде барлық аспектілерін ашып көрсетуге тиіссіз. Егер сүйіспеншілігіңіз әр абзацыңда менмұндалап тұрса, онда ол академиялық зерттеу емес, көркем публицистика, саяси тапсырыспен жазылған биография немесе әулиенің өмірін сипаттайтын діни агриографиялық еңбек болып кетеді. Бұл өте қарапайым тұжырымыммен доктор атағы бар қазақстандық ғалымдардың ішінде де келіспегендері болды. Ауызекі әңгіме-дүкен үстінде: «Тарихымызды болашақ ұрпақ мақтанатындай етіп жазуымыз керек. Сол себепті әсірелеу мен аздап бұрмалауда тұрған ештеңе жоқ», – деп ашық айтқандары кезікті. Мұндай түсінікті адамдармен дауласу – бос әурешілік. Орталық Азия елдерінің ішінде академиялық салада Батыспен ең тығыз интеграцияға түскен Қазақстанның жас ғалымдары алдағы ширек ғасырда-ақ бұл түсінікті өзгертеді, академиялық зерттеу саласын кәсібилендіре түседі деп үміттенемін.

– Біздің білуімізше, шетелде білім алып жатқан жастардың дені гуманитарлық сала бойынша емес, техникалық сала бойынша оқитын сияқты. Сізде осыған қатысты қандай да бір дерек бар ма? 

– Ондай деректі «Болашақтан» да алуға болады. Бірақ, мәселе онда емес. Гуманитарлық салаға әлеуметтану, психология, туризм сияқты «сәнді» мамандықтар, тіпті, кейде экономика да жатады. Мысалы, экономикалық даму секілді. Егер осыларды қосып салыстырса, онда гуманитарлық пен техникалық мамандық бойынша оқып жатқандардың саны пара-пар болуы мүмкін. Ал егер нақты тарих, әдебиеттану деп алатын болсақ, онда гуманитарлық салада шетелде оқитындар өте аз. Тіпті, саясаттану бойынша да солай. Өзім оқып жүргенде Оксфордта саясаттану бойынша PhD оқып жатқан бір қазақ жігітті, заң бойынша бакалаврда оқып жатқан бір қыз баланы көрдім. Одан сәл кейінірек саясаттану бойынша Кембриджге оқуға түскен бір жас қызды көріп, оның жазғандарын оқып, еріксіз езу тарттым. Алғаш бара жатқан уақытта жазғаны екен. Жергілікті бір журналист Кембридж секілді әйгілі оқу орнына түскендегі мақсатын сұраған уақытта: «Мақсатым – Қазақстанды әлемге таныту. Қазақстанның саяси жетістіктерін насихаттау», – деп жауап беріпті. Ғылыми академиялық зерттеу тәсілдері мен мақсатын түсінбегендіктен, осындай пікір айтылады. Бірақ, кейін, үш жыл өткен соң ғой деймін, жазбаларын оқып, көзқарасының түбегейлі өзгергенін аңғардым. Алғаш оқуға түскен кездегі берген сұхбатын оқыса, өзі де еріксіз күлетін шығар деп ойлаймын. Темекі тартып отырған көк түтін бөлмеден шығып кетіп, қайтып кірген уақытта ғана өкпеміздің қандай қиянат көріп отырғанын түсінеміз ғой. Сол сияқты, шетелге шығып келіп, әдебиеттану мен тарихнамамызға жаңаша леп әкелетін жас ғалымдар көптеп шықса жақсы болар еді. Әйтпесе, дәл қазір сыртқа шығып, озық елдердің зерттеу методологиясын меңгеріп жүргендер өте аз.

– Сөз жоқ, «Болашақ» – өте жақсы бағдарлама. Бірақ, өкінішке қарай, сыртқа шығып, сіз айтып отырған озық елдердің стандарттарын көріп, зерттеудің әдіс-тәсілін меңгеріп келгендер көбінесе ғылымға ден қоймайды. Олар көбінесе мемлекеттік қызметке барады, не ұлттық компанияларға кіреді, не жоғары оқу орындарына сабақ беруге барады. Соңғылары бекітілген бағдарламаның аясынан шыға алмай қалады. Ондайда шетелде оқығанының пайдасы да тимей қалып жатады. Осыны бір жолға қоюдың механизмдері қандай? Шетелде оқып келген мамандарды тиімді пайдаланудың жолы қайсы? 

– Батысқа шығып оқымай тұрған кезімде «Болашаққа» қатысты бірқатар пікірімді айтып жүрдім. Соның ішінде, бакалаврмен оқитындардың санын азайтып, оның орнына магистранттар мен кафедра ассистенттерін жіберу керек деген ұстанымда болдым. Кейін қарасам, сол жүйе расында да іске қосылыпты. Қазір магистранттар мен докторанттар көп. Бұл – жақсы үрдіс. Бірақ, енді ойлап отырсам, табиғи бәсеке болмаған жерде кемшілік көп болады екен. Батыс елдерінде мұндай мемлекет тарапынан тағайындалатын стипендия жоқтың қасы. Болса да, саусақпен санарлықтай ғана. Италия үкіметінің, Еуропарламенттің бір бағдарламаларын көргенім бар. Оның өзінде де өздеріне қажетті маманды ғана оқытады. Шетелдіктерге арналған аздаған квоталар бар. Бірақ, Батыста жекелеген қорлар ағарту бағытында қыруар жұмыс атқарады. Мысалы, Ұлыбританияның қайсыбір аймағынан шыққан белгілі бір дәулетті адам өмірден өтерінде стипендия тағайындап кетеді. Америкада да солай. «Мен оқыған аймақтан шыққан үздік оқушыларды жыл сайын менің қорым қаржыландырады» деп өсиет қалдырады.  Халықаралық масштабқа кетіп қалатын филантроптар да бар. Мысалы, шетелдегі армян диаспорасының өте белсенді екенін байқадым. Сол диаспорадан шыққан бай адамдар құрған қорлар «Арменияның кедей ауданынан кедей отбасынан шыққан балалардың алдыңғы қатарлы Батыс университеттерінде білім алуын қаржыландырады» деп хабарлап жатады, мысалы. Біз бір ғана «Болашақтың» бетіне қарап отырсақ, шетелде мұны мыңдаған қорлар атқарады. Мұның бәрі бәсеке. Батыста, жалпы, оқимын деген адамға мүмкіндік көп. Бір қор оқу ақысын төлесе, екінші бір қор отбасын асырауға да қаражат бөле алады. Қазақстанның жаңа байлары да осындай жаңа мүмкіндіктер жасаса деген арманым бар.  Әрине, ауызды қу шөппен сүртуге болмайды. Қазақстанда да сәтті жұмыс істеп жүрген қорлар жоқ емес. Солардың бірі – Ержан Тәтішев қоры. Жүйелі түрде Қазақстанның оқу орнында оқысы келетін балаларға, әсіресе кедей отбасынан шыққандар мен мүгедектерге грант бөледі. Болашақта сыртқа да шығар, одан өзге де қорлар атсалысар деген үмітім бар. 

– Лондон мен Оксфордтың кітапханаларынан Моғол империясы мен Қазақ хандығының арасындағы қарым-қатынас туралы тың деректер тапқаныңызды, бұл ізденісті болашақта да жалғастырмақ ойыңыз бар екенін айтқан екенсіз. Ол зерттеуіңізді қашан жариялайсыз? Сонымен бірге, соңғы жылдары біздің елімізде де қазақ тарихына бөлекше көңіл бөлініп, біраз шаруалар атқарылды. Қазақстан тарихына қатысты елде болып жатқан оң өзгерістерді қадағалап отырсыз ба? Олар жөніндегі пікіріңіз қандай? 

– Бодлианда да, Британ кітапханасында да ортағасырлық Орталық және Оңтүстік Азия тарихын терең зерттеп жүрген классикалық парсы және шағатай тілдерін меңгерген кәсіби академиялық зерттеушілер үшін қол тимеген қолжазба қалған жоқ десе болады. Нені меңзеп отырғанымды осы аз ғана топ өкілдері жақсы біледі. Алтын іздеушілер бір-біріне қайда жүргенін, қай жерді қазатынын жақсы білсе де, ешқашан ашып айтпайды. Мен де қазір ашып айта алмаймын. Батыстың бұл кітапханаларындағы, әсіресе, Қазақ хандығы туралы мәліметі бар аз санды қолжазбалар өте мұқият тіркеліп, каталогтарға жүйелі түрде, анық енгізіліп отырған. Парсыға қоса, ағылшынша сәл хат танитын адамға бәрі анық көрініп тұрады. Бар қазына – әлі аршылмай жатқан, біздің тарихқа қатысты қолжазбалары жеке каталогтарға енбеген Иран мен Үндістанның кітапханалары мен қорларында жатыр. Кезінде Ирандағы елшілікте кеңесші-уәкіл болған кезімде сол елдегі Қазақ хандығының тарихына қатысты тарихи құжаттар мен қолжазбалар каталогын жасату ісін ұйымдастыру ісіне белсене араластым. Кейін бұл ауқымды жұмыс одан ары жалғасып, жуырда қазақстандық шығыстанушылар жоғарыда айтқан Үндістандағы бай кітапханаларға бірінші рет барып қайтты. Хайдарабадтың, Дели мен Алигархтың мұрағатын бір барлап шықты. Менің жоспарлаған ғылыми ізденісім де осы орталықтарда өтпек. Бұл жерде бір-ақ қиындық бар, қанша жерден классикалық және моғол парсы тілін жақсы білсеңіз де, нақты сол қолжазба қорларын көз майын тауысып талай ақтарған жергілікті зерттеушілер ғылыми жетекшіңіз болмайынша, өз бетіңізбен керек құжатты табу өте қиын. Өйткені шығыс елдеріндегі қолжазба қорлары тұрмақ, академиялық кітапханалардың өзінде іздеу жүйесі жетілмеген. Әлі сол баяғыша шаң басқан қағаз картотекалармен отыр. Сол себепті бір мая шөптен бір тал ине іздеген адамның күйін кешесіз. Лондон мен Оксфордта Орталық және Оңтүстік Азия аймақтарының тарихын салыстыра зарттеген, жаңағы қорларды бес саусағындай білетін профессорлардан дәріс алдым. Олардың көпшілігі – үндістандық, бірақ Батыс университеттерінде дәріс береді. Мысалы, Чикаго университетіндегі Музаффар Алам немесе Австралияда дүние салған Саид Азар Аббас Ризви сияқты. Менің арманым – сондай ғалымдардың жетекшілігімен уақыт үнемдей отырып, қажетті тарихи құжаттардың дәл үстінен түсуге тырысу. Қазірге дейін тапқан немесе ізіне түскен құжаттар туралы толық мәлімет бере алмаймын, зерттеуіммен бірге жариялармын.

 – Шамамен қанша уақыт?

– Өкінішке қарай, айта алмаймын. Күнделікті жұмыс, жеке бастың жағдайы біраз уақытты алады. Барымды салсам, кем дегенде алдағы бірнеше жыл ішінде алғашқы кәсіби академиялық шағын зерттеуім жарияланып қалуы тиіс деп ойлаймын. 

– Сіз үнемі аузыңыздан тастамай айтып жүретін Мұхаммед Иқбал бір сөзінде «Батыс қанша өркениетке жеттік дегенімен, олардың өркениеті – материалдық құндылыққа негізделген өркениет» дегенді айтады. Бірақ, қазіргі кезде Шығыста материалдық игіліктер басым емес деп кім айта алады?

– Постсоветтік сананың бір қызық ерекшелігі бар. «Пәленшекең Түгенше туралы былай деген екен» деп, қалай тауып айтқанына тамсанып отырады. Пәленшекеңнің қай ғасырда өмір сүргені, ол пікірін қандай контексте айтқаны ескерілмейді. Әркім өз қоғамына, өзіне ыңғайлы контексте қолданып кете береді. Әсілі, қандай контексте айтқанын ойлану керек. Иқбал ғана емес, көптеген ислам ойшылдары айтқан ойлар ХХ ғасыр басындағы торығудың нәтижесінде, іздену кезінде айтылған ой. 

Мұхаммед Иқбалдың өмір сүрген заманы Моғол империясынан жұрнақ та қалмай, Үндістанның «Британ Раджының»  колониясына айналған кезіне тап келді. Жергілікті мұсылман үнді интеллигенциясы үшін Самарқаннан гөрі Кембридж жақын болатын. Иқбалдың өзі де Лахордан шығып, Кембридж университетінің Киелі Үштік колледжінде, сосын Германиядағы ең ірі шығыстану орталығы – Хайдельбергте оқыды. 2006 жылы Кембриджде тіл курсын оқыған кезімде философ-ақын тұрған Португал Плейс көшесіндегі көне үйдің алдынан күнде өтетінмін. Иқбалдың Орталық Азиядағы діни-саяси ағымдармен қандай да бір байланыста болғанын білмеймін. Ойшыл шайырды бір ауыз сөзбен сипаттар болсам, Еуропаның классикалық философиясы мен Ислам мистицизмін салыстыра зерттеу арқылы сол кезде Батыстың ғылыми-технологиялық үстемдігін мойындап, жаппай отарға айнала бастаған мұсылман Шығыс халықтары үшін қайта өрлеу жолын іздеген адам. Шығармашылығы қарама-қайшы түсініктерге толы болса да, бір мәселеге қатысты бірізді позиция ұстанған десе болады. Ол – мұсылмандар үшін территориялық ұлтшылдық емес, үмбет – уммаға сүйенген діни-саяси бірлік керек дегенге нұсқаған. Яғни панисламизмге іштартқан. Бірақ, бір қызығы, кейін Иқбалдың идеяларын керісінше территориялық ұлтшылдыққа сүйенген Пәкістан мемлекетін құруға ұмтылушы саясаткерлер мен теологтар өз мақсаттары үшін пайдаланып кетті.

– Батыстағы саяси-экономикалық ойдың дамуынан хабар беретін бірнеше кітапты аудару ойыңызда бар екенін айтқан едіңіз. Нақты қандай кітаптарды аудармақсыз? Және ол ойыңызды жүзеге асыруға не кедергі болып жүр?

– Қазір Еуропадағы демократия мен либерализм түсініктерінің қалыптасу тарихын ықшам, анық түсіндіретін белгілі ойшылдың кітабын қолым тиген кездері аударып жүрмін. Одан бөлек кезінде Шығыс Пруссиядан милитаристік Жапонияға, сосын исламшыл Таяу Шығыс пен большевиктік Ресейге айна-қатесіз көшкен Батысқа деген жеккөрініш идеологиясы – оксидентализм тарихы жазылған кітапты бөліп-бөліп тәржімалап жүрмін. Сосын ұлыбританиялық белгілі бір жас жазушының (жуырда бір романы әдебиет тарихындағы үздік 1001 кітап жинағына енді) шағын романын қазақшалап шығу ойымда бар. Алғашқы тарауларын 2006 жылы бастап қойып едім, қолым тимей кетті. Үзіліп қалды. Көп ұзатпай жариялауға тырысам. Өйткені, байқап жүрмін, Қазақстанда аударма ісі ақсақ. Түпнұсқаны айтпағанда, ағылшын тілінен аударуға мүмкіншілік болса да, әлі күнге ескі соқпақпен келе жатырмыз. Орыс тілінен аударған соң оның бастапқы нұсқасынан түк қалмайды. Бұл, әсіресе, көркем әдебиетке қатысты. Бұл салада жетілдіретін нәрселер өте көп. Аударма саласында жүрген азаматтар да атсалысуы керек. Әрине, олардың қолында тұрған да ештеңе жоқ. Оған ішкі рыноктың аясы тар екені себеп. Аударманың «Мәдени мұраға» кіргенін қолдаймын. Бірақ, сапасына да назар аударып, екінші бір даму сатысына көшу керек. Тіке аудармаға көшу керек. Шетел әдебиетінен нені аудару керектігін де көп іздеудің қажеті жоқ, білген адам үшін олар әбден іріктеліп, сұрыпталып қойған. 

– Аударма мәселесінің екінші бір жағы бар. Ол – өз жазушыларымызды өзге тілге аудару. Батыс тілдерін былай қойғанда, шығыс тілдерінің өзіне аударылып жатқаны сирек. Бірді-екілі шығармасы шетке шығып жүрген қаламгеріміз Дулат Исабеков қана шығар осы күні. Соңғы кездері өзімізге қажеті жоқ әдебиетті өзгелерге тықпалап қайтеміз дейтін ыңғайдағы пікір де байқалып қалады. Қазақ қаламгерлерінің шығармашылығын Батыс тілдеріне аудару қажет пе? Егер қажет деп тапсаңыз, ең бірінші кезекте кімдерді аудару керек еді деп ойлайсыз? 

– Көркем әдебиет тұрғысынан келгенде қазақ әдебиеті советтік кезеңде қатты өсті. Орталық Азияда әдеби жанрлар мейлінше жетілген әдебиет қазақ совет әдебиеті шығар. Өте жақсы шығармалар туды. Этникалық қазақ болғандықтан мақтанып отырғам жоқ, расында да, қазақ көркем әдебиеті зор жетістікке жетті. Бір ғана «Жұлдыз» журналы жүздеген мың таралыммен тарады. Әлбетте, идеологиялық астары да болды. Екі поэма жазса, үшіншісінде Ленинді мақтап қоятын. Ленинге поэма арнамаған қазақ совет ақыны жоқ шығар десек те, әдебиет ол уақытта өте жақсы жетілді. Өте аз тілді қазақ аудиториясы үшін өте сапалы және саны өте көп қазақ ақын-жазушылары еңбек етті. Көпшілігі танымал болды. Халықтың сауат деңгейі де өте жоғары болды. Бірақ, сол кезде жазылған шығармалар қазіргі әлемдік әдебиет нарығында өтімді болады деп айту қиын. Ықшамдап, шағын версиясын басуға болатын шығар. Ал тұтастай аударуға келмейді. Оның насихатын жасау да қиынға соғады. Қазіргі заманда туып жатқан жаңа шығармалар болмаса, бұрынғы әдебиетті аудару – берекесі жоқ тірлік.  

– Сіз өзіңіздің ұстанатын бағытыңыз ағартушылық бағыттағы патриотизм екенін айтасыз. Ағартушылық бағытындағы патриотизмнің сипаттарын толық ашып бере аласыз ба? Ол қандай патриотизм? 

– Академиялық зерттеу тілінде «дәстүрлі патриотизм» (консервативтік түсінік басым), «экономикалық патриотизм» (экономикалық ұлтшылдықпен астасып жататын), «либералдық патриотизм», т.с.с. қалыптасқан түсініктер бар. Менің жеке ұғымымдағы «либералдық-ағартушылық патриотизм» қандай да бір этникалық, діни, я саяси топтың әсіреқызыл ұраны, я ксенофобиясына емес, теңқұқықты һәм еркін азаматтық қоғамның белсенділігіне, мемлекетқұрушы халықтың тарихы мен тіліне сүйенген елдік идеясы.

 – Сұхбаттарыңызда, жазбаларыңызда Халил Жебран туралы да көп айтасыз. Әлемнің жүздеген тілдеріне аударылып, Батыста да, Шығыста да көп оқылған ойшылдың еңбектерін, шығармаларын жиі айтып жүресіз. Егер сіз Жебранның «Пайғамбары» Әлмұстафа болсаңыз, Махаббат, Отбасы, Бала, Оқу, Уақыт және Өлім деген ұғымдарға қатысты не айтар едіңіз? 

– Халил Жебранның сүйікті жазушыларымның бірі екені рас. Ливанда туып, АҚШ-та дүние салған, көзі тірісінде-ақ ХХ ғасырдың басындағы ең танымал шығармашылық өкілдерінің біріне айналған талантты жазушы һәм суретші. Бірнеше жыл бұрын көрнекті жебрантанушылар Сухейл Бушри мен Джоу Дженкинстің ағылшын тіліндегі «Халил Жебран: адам мен ақын» атты биографиялық зерттеуін оқып шықтым. Авторды көркем шығармалары арқылы тану бір басқа да, академиялық зерттеушілердің объективті зерттеуі арқылы тану бір басқа. Суреткер мен пенденің мәңгі күресін көру Жебранның тұлғасын аласартпайды, керісінше, драмаға толы өмірін байытып көрсетеді екен. Жазушы бір сөзінде: «Басқалардың өзіңді толық тануына жол берме. Сен өзіңді түбіңе дейін көріп, толық таныған адамдардың құлына айналасың», – деп жазыпты. Қазақша айтқанда «сегіз қырыңды көрсетсең де, бір сырыңды ішіңде сақтаған күйі дүниеден өт» дейді ғой. Жебран – өзінің сырын ашпаған күйі бақилық болған ұлы суреткерлердің бірі. Сіз айтып отырған «Пайғамбар» шығармасы Герман Гессенің «Сиддхартхасымен» үндес өте қуатты шығарма.  

Ал «махаббат, отбасы, бала, оқыту, уақыт пен өлім туралы» сауалыңызға Жебранның әл-Мұстафасы сияқты емес, жазушының өз өмірі мен шығармашылығына арқау болған «жалғыздық» (aloneness) ұғымымен жауап берейін. Біз жеке қалғанда ғана махаббатымызды риясыз білдіре аламыз, жалғызсырағанда ғана отбасының қадірін ұғамыз, жалғызбасты болып қалмау үшін ұрпақ сүйгіміз келеді, жалғыздығымызды бөлісуді оқыту, я оқу деп атаймыз, уақыттың нақ жылдамдығын тек жалғыз қалғанда сеземіз, өлім табалдырығынан жалғыз аттаймыз. «Жалғыздық тек Құдайға жарасады» дей тұра, сол Құдайдың жалғыздығына адамдықтан айнымаған һәм даралығымызды сақтаған күйі қосылуды өмірлік мақсат деп білеміз. Адамның саусақ таңбасы қалай қайталанбайтын болса, жалғыздығы мен даралығы да солай қайталанбайды. Кез келген саналы адамның жалғыз екенін ескертпей өткен қазақ ойшылы және жоқ. Кейде өзіме былай деп сұрақ қоям: «Өз еліңнің ішінде отырып жалғызсыраудан гөрі шетелде жүріп, алыстағы туған еліңде өзіңмен жалғыздығы туыс жандар бар деп үміттену жақсы емес пе екен?» деп. Әзірше жауабын тапқам жоқ.

– Сіздің «16 жасыңызға» жазған хатыңыз біраз жастарға әсер етті. Не себептен астроном болғыңыз келді? Егер астроном болғаныңызда өміріңіз мүлдем басқаша арнада болар еді ғой? 

 – Екінші класта оқып жүргенімде ғой деймін, «күн жүйесінің ар жағында не бар?» деген сұрақ басымнан шықпай қойды. Ғарыш әлемі шексіз дейді ғой. Ал оның шексіз екенін дүниені шекпен өлшеп үйренген адам қалай біледі? Адам ақылға салғанда ол шексіздіктің бір шегі болуы керек қой. Тіпті, шегі болғанда да, оның ар жағында не бар? Міне, осындай ойдан басым ауыра бастады. Үйдегілер бұл сұрақтардың барлығына жоғары сыныпта жауап табатынымды, сонда «Астрономия» деген оқулық бар екенін айтты. Әкемнің кенже інісінің оқулығын көрген сайын қатты қызығамын. Мен үшін күллі дүниенің құпиясы сонда жасырылған сияқты, ол бір киелі кітап болып көрінетін. Бесінші класта ғой деймін, әлгі кітапты алып, түк ұқпасам да, бастан-аяқ оқып шықтым. Бақсам, шексіздік туралы тараудың тармағында ғана, тіптен, шағын жазылыпты. Оған көңілім толмай, қоңылтақсып қалдым. Нағашы, немере аға-әпкелерімнен астрономияны қайда тереңдетіп оқуға болатынын сұрап едім, Қазақстанда оқуы жоқ екенін айтты. Ресейдің университеттерінде оқытады екен. Одақ құлап жатқан уақытта мектеп бітірдік, Ресейдің университеттеріне баруға жүрегім дауаламай, ақыры басқа мамандықты таңдап кеттім. Астроном болғым келгенінің себебі сол. Ал жұлдыздарды қарағанды әлі де жақсы көрем. 2008 жылы Гавайға шақырылдым. Вашингтондағы жетістіктер академиясы жас ғалымдар мен лидерлердің саммиті деп шақырды. 100 шақты делегат бардық. Гавай аралдарында түрлі телескоптардан аспан әлемін тамашалайтын мүмкіндік қарастырып қойыпты. Қарап отырып, қатты қайран қалдым. Гавай әлемдегі жұлдыздарды қарайтын ең ыңғайлы жер екен. Әдемі, өте әдемі. 

 – Оқырмандарыңыз оқуға тиісті бес кітапты атаңызшы.

  –  1. Эзоп, «Мысалдар»

2. Руми, «Маснави»

3. Джейн Остин, «Тәкаппарлық пен соқыр сенім»

4. Лев Толстой, «Крейцер сонатасы»

5. Аравинд Адига, «Ақ жолбарыс»