Адам Мекебаев, жазушы: Біздің тақырыбымыз ауылдан асып шыға алмады

–Бұрын кітап 30-35 мың данамен шығатын. Қазір мұндай таралым түсімізге де кірмейді, – деп бастады Адам аға әңгімесін. – Бірақ, ол уақытта да оқылатын, оқылмайтын кітаптар болатын. Кейбір авторлардың кітаптары дүкенде жылдар бойы өтпей, сіресіп тұратын. Мақтанғаным емес, менің кітаптарым дүкенге түскеннен кейін арада ай өткенде оқырман түгілі, өзім таппай қалатынмын. Көп оқылған жазушылардың бірімін деп ойлаймын. Бірақ, мен ешқашан өзімді көрсетуге, мақтануға тырыспаған екенмін. Өзім ұмтылып алға шықпасам да, шығармаларымның елдің аузында жүргеніне қуанамын.
–Әлемдік классиканы, Нобель сыйлығын алған шығармаларды аударудың ауадай қажет екеніне талас жоқ. Бірақ, солардың көпшілігі аударма күйінде, редакцияланбаған күйі шығып жүргені де жасырын емес. «Жас толқын» сериясымен шығатын кітаптар да редактордың қатаң сүзгісінен өтпейтінін байқап жүрміз. Сіз біраз жыл баспада редактор болып істеген адамсыз. Баяғыда «мен Пәленшенің редакторы болғанмын», «Пәленше менің пәлен кітабымның редакторы еді» деген әңгіменің әжептәуір салмағы болатын. Осы редакторлық мектептің үзіліп қалуына немесе құлдырауына не себеп деп ойлайсыз?
–Себебі, жалпы жүйе құрыды. Кешегі жүйе мен бүгінгі жүйе салыстыруға келмейді. Ол заманның жазушылары дайын ақшаға жазды. Мәселен, егер мен 20 баспа табақтық кітап жазатын болсам, тиражына 500 сом қоятын. Ол кезде 500 сом деген көп ақша. Жұрттың жылдық табысы 2000 сомға жетпейтін. Аудан әкімдерінің айлығы 200 сом ғана болатын. Облыс басқаратын адам 260 сом алатын, кейіннен 400 сомға көтерілді. Ал менің баспадағы айлығым 130 сом-тұғын. Сыйақымызбен 150 сомға баратын. Бұған қаламақыны қосыңыз. Екі жылда бір кітап шығарамыз. Отыз мың данамен шығатын болса,  яғни облыстардан сондай тираж жинай алса, әлгі 500 сомның үстіне тағы 500 сом қосады. Сонда мен кейбір адамдардың он жыл жұмыс істеп табатын ақшасын бір кітап жазсам, бір жылда табатынмын. Салыстыру үшін айтсақ, 20 мың сомға, яғни жаңағы бір кітаптан алатын ақшама 2 «Волга», 2 жақсы гарнитур келетін. «Волгаңыз» – машинаның төресі. Ал сол кезде 1200 сомға сатып алған гарнитурды күні бүгінге дейін пайдаланып отырмыз. Мұндайды кім жек көрсін?! Жазушыларымыз жаппай жазуға отырды. Мұндайда шығарманың көркемдік жағына аса қатты мән беріле қойған жоқ, көпшілік ақша үшін жазды. Ақша үшін бұрқыратып жазған ақындар да болды. 6-7 айда 30 баспа табақтық роман жазып тастаған адамды білемін. Салыстыру үшін айтсақ, Достоевский «Идиот» деген романын 7 жыл жазған. Тоқсанға таяғанда дүниеден өткен Толстойдың бар жазғаны он томның айналасында. Ал біздің жазушылар жылына бір кітап жазып, онысына 30 мың сомнан қаламақы алып тұрды. Осыдан келіп халтура туды. Ол жазушылардың талантына ешқандай талас жоқ, шетінен талантты болатын. Бірақ, қоғамның өзі оларды халтураға баруға итермеледі. Ұяты бар адамдар халтураға барған жоқ. Атап айтсақ, Ғабит Мүсірепов, Ғабиден Мұстафин сияқты жазушылар халтураға бармады. Тез жазады деген Сәбит Мұқановтың өзі де аяғын аңдап басты. Тахауилардың да жауапкершілігі жоғары болды. Кейінгілер құртты.
Бұрынғы жүйе түбірімен өзгерді, құрыды. Ал жаңа жүйе қалыптасқан жоқ. Егер нарықтық экономика сол заманда болғанда, кәсіби деген жазушылардың талайы іске аспай қалар еді. Муракамидің танымалдығы жылдан-жылға артып келеді. Оның бір ұшы жапон халқының менталитетінде жатыр. Ал бізде не бір топ құрып алып, соны қорған тұтуың керек. Не басқалардың талауына түсіп, жем боласың. Менталитет солай. Мәселен, менің «Жезтырнақ» деген повесімді жұрттың бәрі мақтады. Бірақ, Сағат Әшімбаев бастаған сыншылар соны жаппай сынады. Бізді өсірмеген де осы нәрсе.
Қазір редактордың мүлдем қажеті болмай қалды. Мысалы, сіздің баспаңыз бар делік. Тендерге қатысасыз да, ақша аласыз. 2000 данамен кітап шығарасыз. Оны тегін таратасыз. Сонда көретін пайдаңыз қанша? Олай болса, оны редакторға бір, корректорға екі оқытып, оларға айлық төлеп не жыныңыз бар? Қалай келеді, солай шыға берсін. Қазір баспалардың көпшілігі жалғыз редактор ұстайды, корректор жоқ. Терімші деген атымен жоқ. Өйткені, олардың бәріне ақша төлеу керек. Жазушылар өздері жазады, оны компьютерге бастырады немесе басады, дайын күйінде флэшкамен баспаға әкеліп тапсырады. Мұндай жағдайда сапалы редакторлық туралы сөз қозғаудың өзі басы артық әңгіме.
–«Қазақ жазушылары Нобель сыйлығын неге алмады, неге алмайды?» деген сауалға айналып келіп соқпасақ, ішкен асымыз бойымызға дарымайтын болды ғой. Туыстас түріктер алды. Тіпті, өзбегіңіздің де таласы бар. Бірақ, қазақ арасында бұл өте даулы тақырып. Сол мәртебелі сыйлыққа қолымыздың жетпей жүргені жазған-сызғанымыздың нашарлығынан не өреміздің төмендігінен емес, кей мінезімізден сияқты көрінеді кейде. Сіз қалай ойлайсыз?..
–Нобель сыйлығын алуға лайық жазушы қазақта болмады десек, қателесеміз. Мұхтар Әуезов әбден лайық еді. Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолағы», Ғабит Мүсіреповтің «Ұлпаны» да, басқа бірқатар повестері де лайық болатын. Әрине, аздаған редакциялайтын тұстары бар. Тахауи Ахтановтың «Бораны»... Әбдіжәмил Нұрпейісовтің «Қан мен терін» ұсынуға болады. Әбекең – ары бар, ұяты бар жазушы. Қалған қаламгерлеріміздің көпшілігі ақшаның соңына түсіп жазды, ол жасыратын әңгіме емес. Ал ақша талантыңа қарамайды. Одан беріде неге жоқ десеңіз, оның себебі көп. Біздің қазіргі классик деп жүргендеріміздің классик сайтаны да жоқ. Көп жазушыларымыз Шыңғыс Айтматовқа еліктеп жазды. Олардың кейбірінің плагиаттық жасағаны кезінде «Литературная газетада» жазылды да. Ал поэзияда Нобель сыйлығына лайық адамдар бар еді. Мысалы, Тұмағаң. Қадыр Мырза Әлінің өлеңдері қандай өміршең! Мұқағалидың өлеңдерін іріктеп, топтап беретін болса, оның да таласы жоқ емес. Бірақ, олардың ешқайсысының ықыласы болмады. Мұқаңның оған жағдайы да келмеді. Іріктеп беретін болса, Қуандық Шаңғытбаевтың да керемет өлеңдері бар. Поэзияда көбірек екен. Ал прозада... Жаңағыдай жағдайлар болды. Оның үстіне, біздің жазушыларымыздың тақырып аясы тар болды. Біздің мақтап, классик деп жүрген жазушыларымыздың баршасы ауылда туып-өсті. Мектеп бітіргеннен кейін қалаға келді. Одан кейінгі өмірлері қалада өтті. Бәрінің өмір жолы бір-біріне ұқсас. Ауылда туды, мектеп бітірді, одан кейін келіп институтқа түсті. Институтта оқып жүріп бір газетке не журналға жұмысқа тұрды. Сөйтіп барып жазушы болды. Бәрінің жазатыны – ауыл. Бүкіл саналы өмірі қалада өтсе де, айналып барып ауылды жазады. Осы сана туралы кезінде жаздым да. Жазушы өзінің өмір сүріп отырған ортасын жазуы керек. Пәлен жыл бұрын кетіп қалған ауылды жаза бергеннен түк шықпайды. Өмір жоқ. Ауылдағы балалық шағы, көрген қиындығы мен теперіші, ән салып дала кезіп жүргені, қой баққаны... Ол өмір емес қой! Жазушыларымыз өмірден қатты алшақтап кеткен. Соғысты жазды, онда да өздерінің көрген қиындықтарын, ішер ас пен киер киімге зар болғандарын жазды. Содан әріге аспады.
–Бір қарасақ, бізде бүтін романға жүк боларлық салмақты тақырыптар бар. Мысалы, жаңа айтып кеткен Сәбит Мұқановтың «Балуан Шолағын» оқып отырып, оның бүкіл өмірін көз алдыңыздан өткізесіз, балуанның өмір сүрген ортасын білесіз, Ғалияны танисыз. Бірақ, мұндай деректі шығармалар аз. Тақырып жоқ емес. Мысалы, бір ғана аштық туралы бірнеше шығарма жазуға болар еді. Қазақ әдебиетінде деректіліктің аз болуы ізденістің жоқтығынан ба, әлде жазушыларымыздың бір оқиғаның айналасын шиырлап, көркемдеп жазудан аса алмағанынан ба?
–Оның себебі, бұрын деректі прозаға қаламақыны аз төлейтін. Қазір мүлдем жоқ. Деректі прозаға әр баспа табағына 300 сомдай ғана қаламақы қоятын. Онда тираж деген болмайтын. Содан кейін де жұрттың бәрі көркем прозаға көшті. Оны қатырғандары да шамалы, көпшілігі шатпақтап бірдеңе жазған болды. Бұл заңдылық. Ешкімге тыйым сала алмайсың. Жаза берсін. Бірақ, оны іріктеу, сұрыптау деген бар. Ол үшін сын керек, сыншы керек. Ал біз бұл жағынан кедейміз. Бізде өзі жазушы және өзі пікір айтатын жазушылар бар. Яғни, жазушы ретіндегі пікірі. Ал Белинский жазушы емес. Ол біздің Серік Қирабаев сияқты сыншы ғалым да емес. Бірақ, ол сынмен айналысты. Бізде ондай жанкештілік болмады, қазір де жоқ. Әсілі, бәрі тарихпен байланысты ма деп ойлаймын. Ұлттық тарих жоқ жерде ұлттық идеология болмайды. Идеология болмағасын, философия болмайды. Философия жоқ жерде эстетика дамымайды. Бәрі бір-бірімен тығыз байланысты. Әдебиет деген әншейін бас-сөз жоқ жаза беру емес. Оның өзінің заңдылықтары бар. Оны сақтамай жазамын деу бос әурешілік. Ал сұрыптап, ненің дұрыс, ненің бұрыс екенін екшеп отыру – сыншы қауымның міндеті. Мен жазушы адаммын, кейде маған «рецензия жазып беріңіз» деп өтініш айтады. Көбіне қашқақтаймын. Өйткені, мен шындықты жазбаймын, көңілге қарап жазамын.
–Қазақбайшылыққа саласыз ғой?
–Иә. Сол себептен тек көңіліме жақын, расында жақсы жазатын қаламгерлер туралы ғана жазамын. Яғни, жазушы адам оқып, біліп жазуы керек. Әдебиеттің заңдылықтарынан шықпауы керек. Содан кейін оның жазғанын сыншы сарапқа салуы керек. Сонда әдебиетте өсу болады.
–Тәуелсіздік алғаннан бергі 22 жылдағы қазақ әдебиетіндегі шоқтығы биік шығарма, сіздіңше, қай шығарма? Мысалы, біреулер асыра мақтап жүрген Мағауиннің «Жармағын» екінші біреулер жаратпайды. Адамның екіге жарылуын жаңалық деп қабылдағандар бар да, плагиаттық деп қабылдағандар бар. Болмыстың екіге бөлінуі ауыз ашатындай жаңалық емес дейді...
–Ол жаңалық емес. Достоевскийде бар. Тіпті, одан әріде бар. Мұндай болмыстың екіге жарылуы менің «Жезтырнақ» деген повесімде бар. Ал оны мен 30 жасымда жазғанмын. «Жар жағалаған қыз» деген повесімде де дәл осы адамның болмысының екіге жарылуы бар. 1978 жылы «Құпия қойманың» алғашқы нұсқасы шықты. Мұнда да болды әлгі екіге жарылу. Екіге жарылу үшін адам сондай күйге жетуі керек. Амалдың жоғынан жарылуы керек. Маған солай керек болды, сосын жаздым.
Жазушы ретінде айтарым, шығарма оқылуы керек. Әрине, жарнама да қажет шығар. Бірақ, оқылмайтын шығарманың берері шамалы. Мысалы, Муракамидің шығармаларын қызыға оқып шығамын. Достоевский мен Толстойды еріксіз оқимын. «Абай жолы» өте күрделі, қиын шығарма. Бірақ, мен оны да еріксіз оқимын. Ал шоқтығы биік шығарма... Оны айта алмаймын...
–Әңгімеңізге рахмет.