АБАЙДАН АҚСЕЛЕУГЕ ДЕЙІН… (Бір кітаптың ізімен)

 Осы алып тұлғалардан соң, кітап Ақселеу Сейдімбектің қолына өткен.  Кітаптың  әр жылдардағы иелері туралы ойланып, бір ғаламат күйде отырғанда,  ғалым осы құнды кітапты ұлының үйлену тойын өткізу үшін сатуға мәжбүр болғанын айтады. Құны – миллион теңге! 

Журналист пен жазушы арасындағы әңгіме былай өрбиді:

Абай Құнанбайұлы

Ақселеу Сейдімбек:  Менің жалғыз ұлым үйленгенде, тойын жасауға ақшам болмай, мен кітабымның бір бөлігін ғана миллион теңгеге саттым. Ол миллион теңгенің ішінде ұлттың игілігі болатын екі-үш кітап кетті. 

Қасым Аманжолұлы: Ол антиквар кітаптар ғой.

Ақселеу Сейдімбек: Иә. Ол Абай астын сызып оқыған кітап  еді.  “История умственного развития Европы” дейтін Джон Дрэпердің екі томдық  кітабы. Ол кітап Мұхтар Әуезовтің қолында болған екен, Әуезов операцияға кетерде Ісләм Жарылғаповқа берген екен. Әуезов өліп қалғанда, Ісләм Жарылғаповта қалған екен. Ісләм Жарылғаповтан  мен оқуға алғанда,  ол кісі өліп қалды. Оның бетінде Әуезовтің қолтаңбалары болатын.

Қасым Аманжолұлы: Олардың бәрін қалай жинадыңыз?

Ақселеу Сейдімбек: Өміріміз букингте өтеді, базарда өтеді.

Қасым Аманжолұлы: Сіз ақшалы адам болдыңыз ба?

Ақселеу Сейдімбек: Жоқ, ақшам аз болды. Бірақ, кітапқа көп қаржым кетті.  Кітап - менің сыйқырлы таяғым. Мені Ақселеу қып тұрған – менің кітапханам. Ол жоқ болса, мен жынын алдырған бақсы сияқты түкке жарамаймын.

...Осы жылдар аралығында аракідік  “сол бір кітапты  кім сатып алды екен, ол кітап қазір қайда екен” деп ойлап қоятынмын.  Шетел асып кетуі де мүмкін-ау. Кітаптың тарихи құндылығын сезінбейтін бір білімсіздің қолына түссе қалай?! Дрэпер кітабының ізіне түскен соң, журналист Қасым Аманжолұлына жолығып,   “кадр сыртында Ақселеу ағамыз сол кітапты дәл кімге сатқанын айтпады ма” деп де сұрадым. Қасым ағамыз ондай әңгімені есіне түсіре алмады.  Асыл аға Ақселеу кітапты кімге сату керектігін біледі, ұлт игілігі болған құнды  кітапты, оның  тағдырын, тарихи мәнін  түйсінген тұлғаға ғана сатқан болар деген ойға тоқтадым. Өмірдің  өзі  көкейімде жүретін сол бір сұрақтың жауабын тауып бергенде,  ойым да, түйсігім де алдамағанын ұғындым. Көзіме ыстық жас келді. Абай бабамыз  оқыған Дрепер кітабы қилы-қилы тағдыр кешіп, Ақселеу ағамыздың өз ықпалымен қайтадан ұлттық мұра қатарына қосылыпты. Өзі айтпақшы, “ұлттың  игілігіне айналыпты”...  Бұл туралы сәл кейінірек...

 

ДРЭПЕР – АБАЙ

Джон Дрэпер

 1883 жылы Семей қаласында тұңғыш кітапхана ашылды. Оны ашқан саяси көзқарасы үшін жер аударылып, Семей жеріне келген Е.Михаэлис болатын. Дәл осы кітапханада Абай Құнанбаев түнге дейін отырып, кітап оқыған. Бұл туралы америкалық саяхатшы Джордж Кеннан де тарихи жазба қалдырған. Ол 1891 жылы жарық көрген “Сібір және жер аударылғандар”  атты кітабында (кітаптың түпнұсқасы суретте көрсетілген) жер аударылып, осы қаланы тұрақ еткен А.Лентьевтің үйінде қонақ болғанын, сол кеште үй иесі  “кітапханаға келіп,  Бокльді, Мильді, Дрэперді оқитын бір қарт қырғызды білетінін” айтады.  “Бірінші кездескенімде ол менен индукция мен дедукцияның арасындағы айырмашылықты өзіне түсіндіруді сұрағанда таңданғанымнан талып қала жаздадым. Кейін әңгімелесе келе білдім, ол ағылшын философтарының және жоғарыда мен айтқан авторлардың шығармаларын оқып, зерттеп жүр екен.

…Мен оны тексеру үшін, Дрэпердің «Европаның ақыл-ойының даму тарихы» атты кітабының төңірегінде екі кеш бойы әңгімелестім. Сонда оның оқығандарының бәрін түсінетініне көзімді жеткіздім», – деген екен. Лентьев суреттеген қарт қырғыз – Абай бабамыз еді.  

Ал Абайдың Дрэперді тануына себепкер болған Михаэлистің өзі.      Бірде ақын кітапханашыдан Лев Толстойдың кітабын сұрайды. Бұл кезде кезекте Михаэлис те тұрған, қазақ ақыны сұраған кітап орыс ойшылының қолында болып шыққан.   Екі тұлға осы жерде танысып, таныстық достыққа ұласқан. Михаэлис ақынға әлемдік ақыл-ойдың інжу-маржандарын тізіп береді. Абай болса орыс әдебиетінен бастап, батыс философтарының еңбектеріне дейін қаузай береді.  Нью Йорк университетінің профессоры, ойшыл Джон Дрэпердің кітабын  ақынның қолына  Михаэлистің өзі ұстатқан деген де деректер бар. Абайға бұл кітап ерекше әсер еткен. Ақын көкейіндегі көп сұрақтың  жауабын табады. Дүниенің күрделі құбылыстарын саралап, ғылым мен дін тарихына терең бойлаған еңбек ақынның бұдан кейінгі көзқарасына түбегейлі өзгеріс әкеледі. Абайдың  “Менің көзімді дүниеге ашқан Михаэлис” деп әрдайым досына ілтипат білдіріп отыратыны осыдан.

Иә, біз бүгінде Абай Құнанбаевтың әр ойы  адамзат ақыл-ойының жауһарына айналғанына куә болдық. Абай бабамыз күнді күнге жалғап, білім нәрімен сусындаған сол тарихи кітапханаға 1992 жылы ақын есімі берілді.

 

 ДРЭПЕР - АБАЙ - ІСЛӘМ ЖАРЫЛҒАПОВ

Джон Дрэпердің  “История умственного развития Европы” кітабы бүгінгі күні  Михаэлис ашқан сол кітапхананың қорында сақталған ба? Кешегі Михаэлис кітапханасы – бүгінгі Шығыс Қазақстан облыстық Абай атындағы әмбебап кітапхананың жауапты қызметкері Гүлмира Мұратқызына хабарласқанымызда, ол Дрэпер кітабының кітапханада сақталмағандығын   айтты. Олай болса,   Ақселеу ағамыз сөз еткен Джон Дрэпер кітабы – дәл біз іздеген кітап!  Дегенмен, ол кітап, алдымен, Ақселеу Сейдімбек айтқандай  Мұхтар Әуезовтің қолында емес, Ісләм Жарылғаповтың қолында болған. Яғни, кітаптың иесі – Ісләм Жарылғапов.  Кітаптың ішіне “Личная библиотека Ислама Жарылгапова” деген мөр басылған. 

Ісләм Жарылғапов

Ісләм ағамыз кітаптың ішкі бетіне осы кітаптың тағдыры туралы  әсерлі жазба қалдырған. Бұл жазбасы – кітап иесі екенін растайды. Ол  кітаптың өзіне ұнаған тұстарын белгілеп, ойын түртіп отырған. Кейбір цитаталардың астын сызып, “Хорошо сказано!” деп, артынша, өзінің  коментариін жазған. Осындай әр жазбаға тереңдеп, оның сырына үңілуге болатындай. Ісләм ағамыз “Кажется у Абая есть Гарун аль-Рашид” деп топшылайды бір жерінде. 

Ісләм Жарылғапов (1918-1991) Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданынада дүниеге келген. Алматы педагогикалық институтының училищесін (1934-38ж.ж.), Абай атындағы Қазақ педагогикалық институтының тіл-әдебиет факультетін бітірген. Дипломатия академиясының тыңдаушысы болған. Онда Жапония секциясының теория курсын тыңдаған (1944-45ж.ж.). 

І.Жарылғапов 1942-74 жылдар аралығында мектеп мұғалімі, институт оқытушысы, Алматы облыстық комсомол комитетінің секретары, Мәскеуде БЛКЖО Орталық комитетінің нұсқаушысы, Алматы қалалық комсомол комитетінің бірінші секретары, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің лекторы, сектор меңгерушісі, бөлім меңгерушісінің орынбасары (1946-52ж.ж.), партия тарихы институтының аға ғылыми қызметкері, «Жазушы», «Қазақстан» баспаларының аға редакторы, редакция меңгерушісі, Қазақ ССР мәдениет министрлігінің коллегия мүшесі, Өнер басқармасының бастығы, Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетінің Бас редакторы, «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы, «Жұлдыз» журналы бас редакторының орынбасары, Қазақстан Жазушылар Одағы көркем әдебиетті насихаттау бюросының директоры, аударма советінің председателі секілді қызметтер атқарған.  

Кітапта өзіндік салыстыруларыммен анықтаған үш адамның қолтаңбасы бар. Бірі – Ісләм Жарылғапов, екіншісі – Мұхтар Әуезов, ал үшіншісі – Ақселеу ағамыз. Одан бөлек,  қызыл және көк қарындашпен түскен жазбалар бар. Зерделеп көрген  адамға көк, қызыл  қарындаштың да иесі – Ісләм ағамыз екенін анықтауға мүмкіндік бар.  Осы үш тұлғадан бұрын да бұл кітапқа сызбалар түскен. (Бәлкім, арасында Абайдың да қолтаңбасы болуы мүмкін-ау деген ой келеді). 

 

АБАЙ - ІСЛӘМ ЖАРЫЛҒАПОВ – МҰХТАР ӘУЕЗОВ

Ісләм Жарылғаповтың өз рұқсатымен әйгілі жазушы Мұхтар Әуезов бұл кітапты он жыл ұстайды. Осы бір оқиғаның да әдемі сыры бар. Алғашында тек оқып, қарап шығуға алған жазушы кітапты иесіне қайтарғысы келмегенін анық аңғаруға болады. Бірақ, ұлы қаламгердің бұл ісіне  Ісләм Жарылғапов мәнді де мағыналы  түсінік беріп, Мұхтар Әуезовтің тұлғалық һәм адамдық бейнесін айқындай түседі. Оған куә мына сөз:

Ісләм Жарылғаповтың кітап туралы жазбасы

Дрэпер был любимым автором великого казаха Абая. Им не раз восхищался Ауезов Мухтар – великий художник века, воплотивший в своей обширной голове мудрость востока и запада, мудрость человечества. Работая над своей эпопеей – “Путь Абая”, Мухтар усердно перечитывал те книги, которыми питался его герой – Абай, и эту книгу Дрэпера он попросил у меня весною 1946 года  и вернул ее мне лишь 1956 году. “История умственного развития” Дрэпера была своего рода спутницей Мухтара в годы создания им четырех томов  “Путь Абая”(до 46-го года он пользовался первой книгой “Истории” Дрэпера, имеющейся в Библиотеке Пушкина в Алма-Ате). Она была настольной книгой Мухтара, он не хотел даже расстаться с нею: дважды он просил продлить сроки возвращения , я с удовольствием удовлетворил его просьбу...  И он по моей третьей просьбе обещал вернуть и вернул в тот же день: доставил домой через своего шофера с черным “ЗИМом” эту втройне дорогую для меня книгу – “Историю умственного развития Европы” (=Дрэпер – Абай – Мухтар).

И.Жарылғапов.

г.Алма-ата.

18.VIII.1964.

Мұхтар Әуезов өмірінде бұл кітаптың қаншалықты орын алғанын осы хаттан-ақ түсінуге болатындай. Егер ұлы қаламгер кітапты шопырынан сол сәтте беріп жібермегенде, кітапты тағы да қимай қалуы анық еді... 

Дрэпер кітабы Мұхтар Әуезовтің “Абай жолын” жазу барысындағы “сырласындай” болған. Сол арқылы Абайдың дүниетанымын танып,  Абайдың әлеміне терең бойлаған. Тіпті, Абайдың кейбір сауалдарына, ойларына дәл осы кітаптан жауап тапқан сыңайлы.

Кітап Мұхтар Әуезовтің қолында он жыл болса да, ол кітаптың өзіне ерекше ұнаған тұстарын сызып, жазбаларды көптеп  қалдырмаған. Мұндай белгілер бірнеше жерінде ғана бар.  Оған себеп, кітап иесіне деген құрметі болуы мүмкін. Әрі өзінің тиянақтылығы, кітапқа деген бөлекше көзқарасы да әсер етуі мүмкін.  

Мұхтар Әуезов

Мұхтар Әуезов  81-беттегі “Границы времени не существует” деген сөйлемнің астын сызған. Одан бөлек, 5-беттегі бір абзацқа өз көзқарасын білдірген. “...Со времен Бодена, издавшего, триста лет тому назад, свое сочинение De Republica, признаны были следующие принципы: законы природы не могут быть подчинены волю человека, а правительство должно находиться в соответствии с климатом. Эти соображения привели его к заключению, что сила составляет характеристическую принадлежность северных нации, разум – средних, а суеверие – южных” деген тұжырымға “...великая сила религии” деген өз ойын жазады.  Бұған қоса, кітап ішіндегі бірнеше сөйлемнің, яки сөздің астын сызып қана өтеді. Кітап Ісләм Жарылғаповтың қолына қайта тиген соң, ол Мұхтар Әуезовтың қаламының ұшы тиген тұстың бәрін белгілеп,  “1946-1956 жылдар аралығында бұл кітаптың ұлы жазушының қолында болғандығын” нақтылап отырған. Әйгілі қаламгер осыдан бөлек те бірнеше белгі қалдырған. Оны зерделеп отырып, өзіңіздің де анықтап алуыңызға мүмкіндік бар. 

Егер жаны қалап жатса, ұлы жазушы Әуезовтің Дрэпер еңбегінің бір данасын әлемнің қай түкпірінен болса да, арнайы алдыртуға күші де, мәртебесі де, әлеуеті де жететін еді. Десе де, қаламгерге әр беті тарихи тылсымға толы кітаптың осы бір данасын оқу, тіпті, иелену – аса маңызды болған. Мұны Жарылғаповтың құнды кітап туралы жоғарыдағы жазбасынан анық байқауға болады. 

 

МҰХТАР ӘУЕЗОВ – ІСЛӘМ ЖАРЫЛҒАПОВ – АҚСЕЛЕУ СЕЙДІМБЕК

Дрэпердің кітабын Ісләм Жарылғапов танымал ғалым, жазушы, әдебиетші Ақселеу Сейдімбекке берген. Дүние салған соң, кітап ғалымның қолында қалған. Кітаптың алғашқы бетінде “С.Ақселеу” деген қолтаңба бар. 

Ақселеу Сейдімбек

...Бұл өткен ғасырдың қиын-қыстау тоқсаныншы жылдары еді. Ақселеу Сейдімбек жалғыз ұлының үйлену тойына қаржы таппай, қолындағы құнды кітапты сатуға шешім қабылдайды. Кітап сол кездегі алғашқы жекеменшік оқу орындарының бірі -  “Әділет” жоғары құқықтық мектебінің (академиясының) ректоры Матюхин Анатолий Алексеевичтің иелігіне  өтеді.   Матюхинның өзімен тілдесуге мүмкіндік болмады. Әйтсе де,  кітаптың осы заңгердің кітапханасында болғандығын бұдан кейінгі мына деректер растайды.

1991-1995 жылдар аралығында Республикалық Кітап музейінің  басшылығында Мұқан Мамажанов отырды. Осы тұста музейдің негізгі  алты залының экспозициясы өзгеріп, құнды материалдар ізделіп жатты. Директорға бұл істе  профессор Ақселеу Сейдімбек  кеңесшілік атқарған. Дрэпер кітабын мемлекет мұрасының қатарына алу  ұсынысын айтқан да – Ақселеу ағамыз. Осыдан кейін Матюхиннен Дрэпер кітабын қайта алу туралы мәселе күнтәртібіне қойылған. Бұл туралы осы оқиғаға куә болған  республикалық кітап музейінің аға ғылыми қызметкері Досқараева Мәншүк Қайырханқызынан (бүгін де осы мекемеде қызмет етуде) егжей-тегжейлі білдік.  “История умственного развития Европы” кітабының музейге табысталуы  салтанатты жағдайда өтіп, кітап ресми түрде музей қорына тапсырылған.  

Әр парағы тарихқа толы, тылсымға толы кітаптың сатылғаны Ақселеу ағамыздың жанына батқаны, тіпті, бұл оқиғаның оған маза бермегені  анық, оны сұхбатында (“Шынның жүзі”) айтқан пікірінен де анық байқауға болады. Оның шешімін де  көп ұзатпай өзі тапқан. Оның жүзеге асуына да ықпал еткен.  Әйтсе де, Ақселеу аға Сейдімбек кітаптың мемлекет қамқорлығына алынып, тарихи мұрамызға қосылғанын сол бір оқиғадан он жылға жуық уақыт өтсе де,  журналист Қасым Аманжолұлына берген сұхбатында жарияламайды.  Соңынан аңыз ерген тұлғаның тағы бір жұмбақ қадамы шығар бұл.

***

Кітаптың түпнұсқасы

Қазақстанның ашық кітапханасы 2014 жылы республикалық Кітап мұражайымен бірлесіп, “Құнды кітап” жобасын жүзеге асырды. Қоймаларда жатқан, залдарда  тұрған небір тарихи кітаптарды музей қызметкерлерімен бірге зерделеп, оның онлайн нұсқасын оқырман назарына ұсындық. Кітаптардың фотокөшірмесін беру арқылы дәл сол заманның тынысын, тарихын танытуды мақсат еткен едік. Осылайша 150-ге жуық кітаптың цифрлы нұсқасы жасалып, жарияланды. Бұл жобаны ұйымдастыру жұмысына   бір жылға жуық уақытымыз кетті. Сондай кезекті  кездесудің бірінде музейдің жауапты қызметкері Салтанат Әлиакбарқызы Дрэпердің Абай бабамыз оқыған осынау кітабы музейде тұрғандығын айтқанда, жоғалғаным табылғандай,  қуандым. Әйнектің ар жағында тұрған кітапты парақтап көргенде, соның өзі екендігіне еш күмәнім қалмады. Содан бері Дрэпер кітабының тарихын қаузап келемін.  Бір кітаптың ізімен жиырмасыншы ғасырды түгел шолып шыққандаймын. Тапқан мәліметтерімді бір-бірімен қабыстырып, тұтас картинаны айқындамақ болдым. Музей ішінде елеусіздеу тұрған бұл кітап туралы енді сіздер де көбірек білесіздер.

Кітапты ұстап көруге, парақтап, тіпті, оқуға мүмкіндік бергені үшін Салтанат Әлиакбарқызына  алғыс айтқым келеді. Олардың еңбегі  арқылы бір кітаптың тағы бір кітапқа жүк боларлық тарихы барын  түсіндім.  Абай – Мұхтар Әуезов – Ісләм Жарылғапов – Ақселеу Сейдімбек қолында болған кітапты менің де ұстап көргендігім үшін бір сәт бақытқа кенелгенімді жасырғым келмейді. Бұл бақыттың дәмін сіз де сезініп көруге қақылысыз, оқырман!

Бұл кітапты мына сілтеме арқылы оқи аласыздар: “История умственного развития Европы”