Мақалалар

Ақұштап Бақтыгереева, ақын:  Ол мені аяйтын, мен оны аяйтынмын

Ақұштап Бақтыгереева, ақын: Ол мені аяйтын, мен оны аяйтынмын


b2ap3_thumbnail_7fa63481a21c7054e719003c542be8f7.jpg–...Қызғалдақтар, орамалдар алқызыл,
Құрметпен қоршаса да бар қызы.
Құдайынан жатса-тұрса әжелер,
Тілейді кеп «бере көр деп жалғыз ұл».
Өссе елдің көркі деген, гүл деген,
Қызды кейде тең көрмеді ұлменен.
Ержеткенде сол ұлдардың бәрібір,
Қыздан бақыт іздейтінін білмеген, – деп, қалжың араластырып жүрген кезім еді.
Бір кезде Фариза келді күркіреп.
Құдай сәуле бергенмен санасына,
Еркектерден көш төмен бағасы да.
Құлдықта келе жатыр ғасыр бойы,
Әйелдің дарасы да, данасы да, – деп жазды.
Фариза екеуміз хат арқылы табыстық, ол Атырауда, мен Алматыда тілеулес болдық. Кейін ол Алматыға келгенде біраз дәурен өтті басымыздан. Жолсапарға, іссапарға бірге шығып жүрдік, сырластық. Сырласпаған күнде де бір-біріміздің ішкі жандүниемізді таныдық. Бірақ, Фариза тек қана ақындық жолға түсті. Мен екінші жағын қатар алып жүруге тырыстым, әйел жүгін арқаладым. Бала бағып, бесік тербеттім. Ара-тұра кездесе қалғанда ол мені аяйтын, мен оны аяйтынмын. Бірақ, оны ашып айтпайтынбыз, бір-біріміздің жанарымыздан үнсіз ұғатынбыз. Өзін мақтап, көтермелей сөйлейтіндерге қаратып, «менің ішімдегіні, не айтқым келетінін олар дәл сендей түсінбейді ғой» деп, кейде мұңын шағатыны да бар еді. Менің де өзімше жаным қиналатынын ол сезбеді емес, сезді. Ішкі арпалысымды, жанымның қиналғанын сезгенде соны ашып айтпай, жәй ғана «қалайсың?» деген ауырлау бір сауалды күрсіне қоятын. Қиналғанымызды айтпайтынбыз. Жанарларымызбен ғана ұғысатынбыз. Міне, біз осындай өмір кештік.
Күләш та бесігін тербей жүріп, өлеңін тастамаған ақын. Ол маған арнап мақала да жазды. Қанипаның тағдыры өз алдына. Оның өмірі денсаулығымен алысып, өмірмен күресе жүріп өтті. Қанипаның бақытына Әбу Сәрсенбаев ағам поэзияда да, өмірде де әкесі болып жолықты. Қанипаның бағын ашты. Өкініштісі, ғұмыры қысқа болды.
Әрқайсымыздың тағдырымыз әртүрлі. Әрқайсымыздың қолтаңбамыз әртүрлі. Ешкім оны зерттеп, ара-жігін айырып жатпағанымен, төртеуміз төрт түрліміз. Өмірде де, өлеңде де. Ал біздің мектебіміз қалыптасты ма, қалыптаспады ма, оны да тап басып айту қиын. Бұл заман да өтер, ұрпақ ауысар. Поэзияның киелі нәрсе екенін ұғынар. Ақын болу маңдайға жазылатынын дәлелдейтін уақыт келер деп ойлаймын. Қазір бір аласапыран заман. Ақшасы барлар да өлең жазатынды шығарды. Ақшасы барлар да кітап жазатынды шығарды. Тіпті, жалдап алып жаздыратынды шығарды. Мұның бәрі уақыттың бір кезеңі. Бәрін тарих тазалайды деп ойлаймын. Тарих талайды басынан өткеріп, талай нәрсені тазалаған. Сауатты оқырман, поэзияны түсінетіндер өлең-жырды өлтірмей, өздерінің қажетіне жаратса, әрине, мақсатымыздың орындалғаны. Поэзия – өмір сүруге жетелейтін күрестің ең үлкен құралы.
Өзіңіз де айтып кеттіңіз, төртеуіңіздің тақырыбыңыз да, тағдырыңыз да төрт түрлі. Бірақ, біз қаласақ та, қаламасақ та, салыстыру байқалады. «Ақұштап апамыз да, Күләш апайымыз да, Қанипа апай да мықты ақын. Бірақ, олардың бәрі бір Фаризаның көлеңкесінде қалып қойған ақындар» деген де пікір бар. Көңілдеріңізге келсе де, мұндай әңгімені жоққа шығара алмаймыз. Осыған не дейсіз? Жалпы, ақындықта біреудің көлеңкесінде қалып қою деген қандай ұғымды береді? Оны қалай түсінуіміз керек? 
– Әрбір құстың өзінің дауысы болатыны секілді әр ақынның өзінің дауысы бар. Мысалы, бозторғай бар, сандуғаш бар, қараторғай бар, әрқайсысы өзінше сайрайды. Құстың дауысы мен гүлдің түрі сияқты әркімнің өзінің дауысы мен өзінің орны болуы керек. Көлеңкеде қалып қою дегеннің өзі негізі дұрыс түсінік емес. Тағы да қайтып оралайын, мұнда әңгіме қазақ әйелінің тағдырына келіп тіреледі. Фариза өзін тек бір ғана жолға қойды, арнады. Ешқайда бұрылған жоқ. Поэзия үшін бәрін құрбан етті. Жастығын, әйелдік жолын, бесік тербейтін уақытын, бәрін-бәрін поэзияға арнады. Құрбандық жасағаны үшін де оған деген көзқарас басқаша болды. Содан кейін, әлбетте, оның үнінде өзіндік бір өрлік, ерлік болғаны да шындық.
Күләш, Ақұштап, Қанипа Фаризаның көлеңкесінде қалды деуге болмайды. Өйткені, Фаризаның айтпағанын басқаларымыз айттық. Менің тақырыбым – Жайық. Жайық – қасіретті өзен. «Еділ мен Жайық екі өзен» дейтін қазақтың Еділінен айырылған Жайығы. Жағасын түрлі тарих көміп қалған тарих. Мен Жайыққа мұң айту арқылы тым болмаса қазақ тарихының сол қасіретінің бір шетін жырлап жүрдім деп ойлаймын. Күләш жүректің жіңішке қылын шертер әдемі мұңменен өзінше жырлайды. Фариза төпетіп, дауылды жолдарменен келеді. Қазақтың Абайы бір төбе, Махамбеті өзінше бөлек, ал енді қалған ақындар сол екеуінің тасасында қалды деуге болмайды ғой. Қазақта қанша ақын бар? Қасым, Мұқағали, Қадыр Мырза Әли, Тұманбай, Қалижан Бекхожин мен Хамит Ерғалиев, Жұбан Молдағалиев пен Жұбағаңның замандас ақындары, кешегі Абдолла Жұмағалиевтердің әрқайсысының өз орны бар. Соғыстан кейін, мысалы, Сырбай Мәуленов шықты. Тіпті, әнге сөз жазған Нұтфолла Шәкеновтер бар. «Песенник» ақындардың да әрқайсысының өзінің орны бар. Олардың әрқайсысына тиесілі дауысты өзіне бөліп беретін нәрсе – әдеби сын. Қыздар өздерінің алдындағы апаларының өлеңдерінен өзіне керегін алып оқыса, қай-қайсысынан да зиян шекпейді.
– Өткен жылы бір пікірталастың кезінде қазақ қыздарының баршасы Фариза апамызға еліктегені, бірақ оның сәтсіз еліктеу болғаны да айтылып қалды. Поэзиядағы еліктеу және оның нәтижесі туралы не айтуға болады?
– Негізі аздап еліктеу болады. Фариза келерде поэзиямызға Төлеген Айбергенов келді. Оны дәл сол кезде ешкім түсінген жоқ. «Сыңғыр-сыңғыр, дыңғыр-дыңғыр құйылып жатқан өлеңі бар, Қарақалпақстаннан келген жас ақын» деп жүрді. Ол отызға да толмай өмірден өліп кетті. Осы Төлеген Айбергенов қазақ поэзиясына жаңа леп алып келді. Оны түсініп үлгермей жатып, өзі мәңгілік мекеніне кете барды. Ал Төлеген Айбергеновтің екпіні Фаризаның да поэзиясында қалды. «Мен саған ғашық едім» деп Төлеген жазса, «Мен саған ғашық емес ем» деп Фариза жазды. Алғашқы осы цикл Фаризаны қазаққа танытты. Фариза алғашқы өлеңдерін қазақтың қара өлеңімен бастады. Бірақ, бірден жақсы жазды. Талантына ешқандай талас жоқ. Мысалы:
О, туған жер, кең пейіл, құшағың кең,
Саған қарай талпынып ұшамын мен, – деп, кәдімгі қара өлеңнің формасымен келді. Содан кейін Төлеген құсап: «Мен саған ғашық емес ем» деп жазды. Ол уақытта бұл поэзия үшін жаңалық болды. Біреуге еліктеу, шын мәнінде, абырой бермейді. Әркімнің өзінің дауысы болуы – басты шарт. Мен, мысалы, көбінесе баллада сияқты нәрселерді оңай жазамын. Тұтас бір аңызды немесе оқиғаны баяндау арқылы айтып шығамын. «Ана жүрегі», «Ана махаббаты», «Бүркіт пен қарға» деген сияқты, мысалы. Қадыр Мырза Әлидің рухына арнап, Жұбан Молдағалиевтің Желтоқсан оқиғасы кезіндегі сөзін негізге ала отырып, сюжеттік дүниелер жаздым. Оны зерттеп жатқан ешкім жоқ. Ал бастапқы кезеңде жаны нәзік қыздың мөлдір лирикасы басым болды. Оны өзім де білемін. Себебі, менің бар мақсатым қыз баланың жанының нәзіктігін жігіттерден бөлек берсем деген ой болды. Мысалы:
Ол рас, таласым жоқ,
Өмірге ерте келдің.
Сен жүрдің баласың деп,
Мен саған еркеледім.
Орынсыз қызғанғаның,
Бақыттың өтері бар.
Ертерек қыз баланың
Есейіп кетері бар, – дегендей.
Болмаса, әкеме арнап: «Қыз деуді, әке, білемін, көңілің жүр ғой қаламай», – деп жазғаным бар. Қазақ қызының тағдырын, ұл күткен әкеге деген махаббатын, дейтұрғанмен, табиғат заңының қатал екенін, ол өз дегенін жасайтынын айту үшін осындай жолдармен, осындай формамен келдім. Фариза сияқты, Күләш сияқты жазсам деген ой менде болған жоқ.
– Сюжеттік өлеңдер туралы жақсы бір әңгіменің шетін шығарып кеттіңіз. Сюжеттік өлеңдерді Өтежан Нұрғалиевтен көп көреміз. Әдемі сюжеттік өлеңдерді Есенғали Раушановтан байқаймыз. Әсіресе, қазақтың болмысы, табиғаты, мінез-құлқы төңірегінде жазғандары әдемі. Мысалы, «Қазақ ауылы» деген шағын ғана өлеңнен тұтас ұлттың болмыс-бітімін көргендей боламыз. Осы сюжеттік өлеңдер қазақ поэзиясында неге аз? Мүмкін бар шығар, біз байқамайтын шығармыз. Сюжеттік өлең жазудың шебері деп кімдерді атап айтуға бола ма?
– Сюжеттік өлең оқыған адамға өте жақсы әсер қалдырады деп ойлаймын. Өзім жақсы көремін. Өтежан соғыстың қасіретін сол сұрапылдан аман қалған бір ғана адамның басынан өткерген оқиға негізінде баяндай отырып, бүкіл қасіретті көз алдыңа әкеліп береді. Есенғали бір ғана өлеңнің өзінде жүректі дір еткізетін нәрсені жеткізе біледі, көз алдыңа тұтас сурет елестейді. Сюжеттік өлеңдерге шағын көрініс түсіруге болады. Прозаға бармай, поэзияның өзімен-ақ көп дүниені беруге, жеткізе білуге сюжеттік өлең ыңғайлы форма деп ойлаймын. Жасымда батырлар жырын көп жаттағандықтан ба, жаныма жақын. Қазақ поэзиясына сюжеттік өлең жоқ емес, бар. Бірақ, соны саралайтын сыншы жоқ. Соңғы кезде әдебиеттің сыншысы болмағандықтан, кейде ненің не екенін де ажырата алмай қалып жатырмыз. Оқырман ондай өлеңдерді ұзақ деп оқымауы мүмкін. Қысқа өлең болса, адамның жанының сұранысын толық қанағаттандырмауы мүмкін. Осының салдарынан, өлеңге деген сұраныс азайып кетуі де мүмкін. Әдемі-әдемі сюжеттер, шумақтар адамның ойында жатталып қалса, ол өмірдегі күрестің бір құралы деп білу керек.
b2ap3_thumbnail_20121213210812.jpg– Сіздерден кейін қазақ поэзиясында Баян Бекетова, Гүлнәр Салықбай секілді өзінше бір шоғыр туды. Сол шоғырдың ішінде, әсіресе, Гүлнәр Салықбайдың жөні де бөлек, өлеңдері де өзгеше. Болмыс-бітімінің ерекшелігінен де шығар, Гүлнәр апайға магнитше тартып тұратын жағдайлар бар. Одан кейін мүлдем бөлек буын өсіп-жетілді. Бүгінгі күні қазақтың ақын қыздарының қатары қалың. Бірақ, солардың поэзиясынан бір ұқсастық, бір ерекшелік байқауға болатындай. Ерекшелік дегеніміз олардың өлеңнің формасына әртүрлі келіп жүргені болса, ұқсастық деп өлеңнің мазмұнын айтсақ болатын шығар. Оқырман ретінде бізге қазақтың ақын қыздары дегенде үнемі біреуге ғашық болып қалатын, біреуге ынтызары ауып тұратын, біреуге ынтығып тұратын адам елестейтіні жасырын емес. Өйткені, ақын қыздарымыздың өлеңдерінде осындай сарын көп кездесетін болды. Бір қарасаңыз бәрі жаппай ғашық сияқты, бір қарасаңыз бәрінің отбасы, бала-шағасы бар. Ал сұхбат бере қалғанда сол сіңлілеріңіздің жауабы дайын: «өлеңде жиынтық образ деген болады», «муза деген болады», тағысын тағы. Бүгінгі 20 мен 30, 25 пен 35 жас аралығындағы қазақтың ақын қыздарының өлеңдерінен не байқайсыз? Не нәрсе көңіліңізге қуаныш сыйлайды, не нәрсеге қамығасыз?
– Біздің соңымыздан келе жатқан қыздардың қатары өте көп. Қалам ұстаған қыздар көбейгенін сөз басында да айттым. Қазір поэзияда да, журналистикада да жігіттерден қыздар көп. Бұрын керісінше болатын. Өлең жазу о баста алғашқы махаббатқа байланысты болып басталатын болса керек. Баян Бекетова өзіндік ақын. Гүлнәр Салықбай әдебиеттің жан-жақты даму сатыларын оқып-үйренген, өзінше қолтаңбасы бар ақын. Аудармаларында да керемет сәтті жолдар бар. Бұл ізденістен, көп оқудан келген нәрсе, әдебиеттің ықпалы деуге де болады. Талантты сіңліміз. Ал енді топ ақындардың өлеңдерін оқып отырған уақытта, жаңағы өзің айтқандай, сүйіп мұңаю, сәтсіз махаббат көп кездеседі. Ғашық болады, ол қарамайды. Осы тақырып қазақ қыздарының өлеңінде өріп жүр. Ал мен:
Сақтық керек сезімнің гүліне де,
Албырттығы өмірдің біліне ме.
Қыз баланың жігітке «сүйем» деуі,
Жараспайды ғасырдың біріне де, – деп жаздым.
«Қыздың жолы – жіңішке», жігітке жақсы көретінін жазу онша сән бермейді. Жастық шақта бәріміз де «балалық шақта жолығып, содан кейін қайда кеттің» дегендей лирикалық жолдарды жаздық. Ол сол жаста жазылуға тиісті шығар. Бірақ, қазақтың ақын қыздарының бәріне бірдей сәтсіз махаббат тақырыбының ортақ болуы аса жақсы емес. Соның кесірінен оқырман кейде қыздарымыздың қолтаңбасын айыра алмай қалады. Бәрінің жазатыны осы бір тақырып. Ол оқырманның жүрек қылын шертіп жатпағасын, сезім жайлы жазғанымыз сәтті шығып жатыр деу де қиын. Әйел адам әйел затының жандүниесін жырлағаны дұрыс. Кезінде мені тек әйелдің мұңын жазады деп сынап та жүргендер болды.  Алайда, Әбіш Кекілбаев: «Әйелді емес, әйелдікті жырлап жүр», – деп баға берді. Шын мәнінде солай.
Қыздарымыз әлем әдебиетін оқып, жан-жаққа еліктеп, қазақ өлеңін жаңаша бір қырынан көрсетіп жүр. Мүмкін заманына байланысты шығар. Бірақ, сол қыздарымыздың арасында әлем әдебиетіне бұзып-жарып кіретін айқын талант иесін көріп жүрген жоқпыз десем, сіңлілерім маған ренжімес. Ал мен қазақ ақын қыздарынан соны күтемін. Орыстың Цветаевасы сияқты өзін құрбандыққа шала отырып, өлеңін қалдырар қазақ қыздары бүгін болмаса да ертең шығарына сенемін. Оны уақыт көрсетеді. Жақсы ақындар көп. Бірақ, ішінен біреуін қара үзіп бара жатыр деп бөліп-жарып айта алмаймын. Қалам ұстаған қыздың тағдыры қашанда қиын. Оларға көңіл бөлу жағына келгенде сараңбыз. Бірақ, мұның барлығы уақытша қиындық болар деп үміттенемін.
– Жаңағы өлеңнің жалғасы болса керек:
Болмау керек сүюдің жолы жаңа,
Қыз үлесі қашанда болу Ана.
«Жаным» деген жігітті жек көрмеңдер,
Өзі сүю қыздардың соры ғана, – деп жазасыз. Заманның өзгеруі дейміз бе, қазір мұндай түсініктің өзі өзгеріске ұшырады. Тіпті, ана болуға қатысты көзқарастың өзі түбегейлі өзгеріп кеткендей. Бүгінгі күнгі қазақ қызының, қазақ әйелінің образы дегенде көз алдыңызға не келеді?
– Бүгінгі қазақ қызы дегенде біз түсінген әйелдік борышты үстірттеу ұғатын, жартылай түсінетін, қоғаммен арпалысты көбірек қалаған, дейтұрғанмен жүрегінің арғы түкпірінде бақытты ана болуды аңсаған, соған мына ғасыр жол бермей, сонымен арпалысқа түскен қыздар көз алдыма елестейді. Қазіргі қыздардың біразы жеңілдеу өмірді іздейтін болды. Шетелге тұрмысқа шыққысы келетіндердің қатары қалың. Өзінің тілін емес, үйренген тілін жоғары қоятындар баршылық. Қай жерде жеңіл өмір бар екен деп көзін сүзген қыздар көп. Маған сондайға бейім қыздар көбірек кездеседі. «Не де болса маңдайымнан көрейін, осы қазақ халқымен бір болайын» деп ойлайтындар сиреді. Бәріне жеңіл жолмен, күрессіз жолмен жетуді көксейтін қыздарымыз көбірек. «Өзі сүюдің» кесірінен тастанды балаларды өмірге көп әкеліп жатқан да – біздің қыздар. Қазақ қоғамында бұрын болмаған тастанды бала қазір көп. Тіпті, тастанды баланың өзін бауырға басып, баяғының кісілеріндей, «олжа болды, Олжабай болсын» дейтіндер қазір аз. Соның салдарынан «Олжабайларымыздың» көпшілігі шетелге сатылып, енді біразы жетімдер үйінде телміріп жүр. Қыздардың болмысы, түсінігі үлкен өзгеріске ұшырағанын байқаймын.
– Биыл, Құдай қаласа, жетпіске келдіңіз. Өлеңдеріңіз орыс тіліне де аударылды. Түркі тілдеріне де аударылса керек. Қазір не жазып жүрсіз? Оқырманға қандай сыйыңыз бар?
– Бұрын аралас-құраласып жататынбыз, байланыс жақсы еді. Сол уақытта орыс тіліне аударылды. Үкімет өзі аудартатын, кітап шығарып беретін, ол өз жүйесімен тарайтын. Қазір оның бәрі өзгерді. Соңғы жылдары өлеңдерімнің біразы орыс тіліне аударылды. Оралда Шевелев деген композитор менің үш өлеңіме ән жазып, қазір орындап жүр.  Қырғыз, өзбек, тәжік тілдеріне аударылған. «Советская женщина» деген журнал болды, басқа да жинақтарға ендік. Қазір не жазып жүрмін дегенде, қазір жоғалғанды жинап, кем-кетікті бүтіндеп жүрмін. Тоқсаныншы жылдары тірліктің сан тарау жолына түсіп кеттік. Өлеңді ойлауға мұрша болған жоқ, балаларды қалай өсіріп, қалай жетілдіреміз деген ойдың жетегімен кеттік. Жиырма жылда, ең болмаса, қаламақы мәселесін жолға қоя алмадық. Қазір әдебиетте жанкештілер қалды. Қоғамның қиындығымен бірге біздің кітаптарымыз да қиындыққа ұшырады. Жолын тапқандар, ебін тапқандар ұтылған жоқ. Көпшілігі құрдымға кетті. Сол уақытта бәріміз қиналдық, әсіресе, әйелдер қиналып қалды. Үш баланың өмірі мен жағдайын ойлап, қиналып қалған күндер болды. Қазір есімдегілер, есте қалғандар, әжемнен естіген даналық ойлар, бала бағып, қазан қырып жүргенде жоғалған өлеңдер жинақталып жатыр. Бәрін жиып-теріп, бір шығарып алсам деп еңбектеніп жүрмін. «Абай» қоры әдемі жинақ шығарып берді. Роллан Сейсенбаевқа алғысым зор. Енді жетпіс жылдығыма орай сол кітаптың тұсаукесерін өткізу тұрғысында дайындық жүріп жатыр ел жақта. Барлығы уақыттың еншісіндегі, рет-ретімен болатын шаруа. Поэзиямызды жастар қаншалықты іздейді, іздей ме, әлде ұмытылып қала береміз бе, бәрі уақыттың еншісінде. Бәлкім, тарих бізді де іздетер. Оны да уақыт көрсетер. Бастысы, тіліміз жоғалмасын, жойылмасын деңіз.
– Әңгімеңізге рахмет!