Жүсіпбек Қорғасбек, жазушы: «Құпия қойма» – тарихта қалатын шығарма

«Мәдениет» арнасындағы «Кітапхана» хабарының жүргізушісі, жазушы  Жүсіпбек Қорғасбекпен тек бұл буын жөнінде ғана емес, жалпы бүгінгі әдебиет төңірегінде аз-кем әңгімелескен едік.
–Бүгінгі көзі тірі жазушылардың ішінде ең мықтылары кімдер? Қай жазушылардың шығармаларын жұрт іздеп жүріп оқуы керек деп ойлайсыз?
–Бүгінгі көзі тірі жазушылардың ішінен үш жазушыны бөлек атап айтуға болады. Біріншісі, сөз жоқ, Мұхтар Мағауин. Жеке өзім күллі жұрт мойындайтын Мұхтар Мағауиннің бүкіл шығармаларын жоғары қоя отырып, «Жармаққа» байланысты күмәнді ойымды білдіремін. Бірақ, оның Мағауиннің жазушылығына, қайраткерлігіне, суреткерлігіне ешқандай да қатысы жоқ. Әңгіме жеке шығарма туралы ғана болып отыр. Мұхтар Мағауиннің «Жармақ» романын үлкен жазушының егде тартқан кезіндегі бір сәтті, бір сәтсіз эксперименті деп айтуға болады. Сәттілігі – жаңа әдеби тәсіл арқылы қоғамның бүкіл қоясын ақтарып бере алғандығы. Сәтсіздігі – әлем әдебиетінде бар, көп қайталанған үрдістің көшірмесі сияқты әсер ететіндігі. Мысалы, «Нобель» сыйлығының лауреаты Герман Гессенің «Степной волк» деген романы бар. Адам екіге жарылып тұрады – бірде адам, бірде жыртқыш. Яки, адам жанының, адамның болмысының екіге жарылуы.
Болгардың Павел Вежинов деген жазушысы да адамның ішкі дүниесіндегі арпалысты осылай екіге жарылу арқылы суреттеген. Әлемдік әдебиетте ондай-ондай көп. Сондықтан, маған «Жармақ» біздің үлкен жазушымыз сол үрдісті қайталап, сол соқпаққа түскендей әсер етті. Егер әлемдік әдебиетте ондай үрдіс болмаған болса, мұны керемет дүние деп бағалауға болар еді. Ал ұлттық әдебиет тұрғысынан баға берсек, бұл, әрине, керемет шығарма. Ал біздің Мағауиндей жазушымыздың «Жармағы» неге әлем әдебиетін дүркіретіп кете алмады? Өзі Еуропаның қақ төрінде тұрып жатқан жазушы және. Неге әлем әдебиетінде соған бір кереметтей баға беріп жатқан жоқ? Себебі, үрдіс бар. Яғни, олар үшін жаңалық емес. Бірақ, қазақ әдебиетінде Әуезовтен кейін тұрған тұлға осы Мағауин. Қай-қай тізімде де ол кісінің бірінші орында тұруы заңдылық.
Ұлттық әдебиет тұрғысынан келсек, тізім сәл басқаша болуы мүмкін еді. Ал әлемдік әдебиеттің тұрғысынан қарағанда, назар аударатын екінші жазушы – Тынымбай Нұрмағамбетов. «Кене» деген бір ғана шығармасын алайық. Адамның күнделікті өмірінен тыс параллельді өмірді көрсетуін жаңалық деп бағалауға болады. Ең бастысы, жаңалықтың соңына түсіп кетпеген, шынайы көркемдік қуаты бар дүние. Адамның өмірден өткеннен кейінгі жан-дүниесінің жалған дүниедегі көрінісі. Өзі және өзіне деген айналасының көзқарасы. Өте керемет суреттелген.
Үшіншісі – Төлен Әбдік. Төлен Әбдіктің қай шығармасын алсаңыз да, әлемдік үрдіске ілесе алады. Кеңестік заманда жазылған шығармаларының өзінен де сана ағымы, постмодернистік үрдіс байқалады. Адамның екіге жарылуы кеңес заманының өзінде де Төлен Әбдіктің шығармаларында болды. «Оң қол» деген әңгімесінен бастап, күні кеше ғана жазып бітірген «Тұғыр мен ғұмыр» деген романына дейінгі барлық шығармаларында адамның болмысының екіге бөлінуі бар. Пендәуи өмірге адамның екі түрлі көзқараспен қарауы.  Яки, адамның болмысы екіге жарылады да, шындық үшін өзімен-өзі айтысады. Бұның оқырманға ұнауының себебі, адам өмір бойы шындықты іздеумен болады.
–Ал егер әңгіме үздік шығармалар туралы болса ше?
–Егер әңгіме үш жазушы туралы емес, үш үздік шығарма туралы болса, үшінші орынға мен жазушы Адам Мекебаевтың «Құпия қойма» атты романын қоятын едім. Бұл романның ерекшелігі – оқылымдылығында. Қазір көптеген шығармалар оқылымды емес. Бәрі қарама-қайшыласып жататындықтан, оқу, оқығанды бойға сіңіру ауырлау келеді. Қарапайым оқырманға шығарманың түпкі идеясының жетуінің өзі қиынға түседі. Ал Адам Мекебаев соны қарапайым сюжеттермен-ақ бере білген. Бұл өзі оқиғалы роман. Сюжеті оқырманды қызықтырып, еліктіріп отырады. Бір оқиғадан бір оқиға туындайды. Осылайша, сюжет өзінен-өзі бірте-бірте ширығып шыға келеді. Бұл – жазушының шеберлігін көрсететін, классикалық үлгіде жазылған шығарма. Бұл жерде романтикалық сарын да жоқ.
Романтикалық сарын туралы тектен-текке айтып отырған жоқпыз. Біздің бүгінгі күнге дейінгі жазушыларымыздың қай-қайсысы да оқырманның көңілін романтикалық сарынмен алып келді. Бұл біздің дәстүрлі әдебиетте басым бағыт. Ал халықтың басындағы қасіретті оқиғалы шығарма етіп жазып, шығарманың іштей дамуы арқылы көлемді шығармамен осылай оқырманның көңілін алу тұрғысынан келіп есептеген кезде Адам Мекебаевтың осы романы, бәлкім, алдына шығарма салмауы мүмкін. Үздік үштіктің қатарына осы шығарманы ойланбастан қосуға болады. Адам Мекебаевтың басқа шығармалары туралы пікір басқа болса да, «Құпия қойма» туралы пікір басқа болуы керек. Романды оқыған адамдардың көпшілігі осындай пікірде сияқты. Мысалы, Ғалым Жайлыбай, Марал Ысқақбай, Ахат Жақсыбаев сынды қаламгерлеріміз осы шығарма туралы жақсы пікір білдіргеніне куәмін. 
–Эксперимент жасаудан қорықпайтындардың ішінде кімдердің шығармаларын оң бағытта келе жатыр деп айтуға болады?
–Ойланбастан қазақ әдебиетінің қазынасы деп айтуға болатын жазушылар бар. Жұмабай Шаштайұлы, Серік Асылбеков, Несіпбек Дәутайұлы, Дидахмет Әшімхан бастаған шоғыр. Бұлардың барлығын қазақ әдебиетінің үлкен жетістігі деп айтуға болады. Бұлардың барлығы біздің дәстүрлі әдебиетіміздің негізінде өсіп шыққан жазушылар. Бұл жазушылардың талантына да, тудырған шығармаларына да күмән келтіруге болмайды. Бірақ, біздің алдымыздан үнемі шыға беретін бір сұрақ бар. Неге біз әлем әдебиетіне қосыла алмай жатырмыз? Неге бізді әлем әдебиеті мойындамай жатыр? Кейбір үлкен жазушыларымыздың өмірбаянын қарап отырсақ, шығармаларының пәленбай тілге аударылғанын аңғарамыз. Бірақ, сол пәленбай тілге аударылғаннан кейін әрі қарай тұйыққа тірелеміз. Демек, есеп үшін, саяси немесе рухани қарым-қатынастардың жақсаруы үшін жасалған нәрсе деп айтуға болады. Бірақ, бұл жайт мен атаған не атамаған жазушыларымыздың талантын бір мысқал да кемітпейді. Өз басым бұл жазушылардың әрқайсысының шығармаларын әлі күнге дейін қызыға оқимын. Үйренетін тұстары да аз емес. Әрине, әлемдік әдебиет біздің ұлттың тілімен сөйлеп кетпейді. Егер ғайыптан тайып әлемдік әдебиет біздің ұлттың тілімен сөйлеп кететін болса,  жаңағы жазушыларға ешкім ілесе алмай қалуы мүмкін.
Қазір біз «Кітапхана» шеңберінде әлем әдебиетінің үздік шығармалары, осы тұрғыдағы аудармалар бойынша пікір таластырып жүрміз. Солардың көпшілігінің жаңағы біз айтып отырған жазушылардан пәлендей озып кеткен ештеңесі жоқ. «Әлем әдебиетіндегі озық шығармалармен салыстырғанда, біздің жазушыларымыздың жазып жүргендері әлдеқайда мықты» деген сөзді өз басым бұрын намыс үшін айтылатын шығар деп ойлайтынмын. Қазір мен ондай көзқараста емеспін. Жуырда Қалихан Ысқақтың «Қоңыр күз еді» повесін қайталап оқып, талқылап отырған уақытта өзімше ой түйдім. Біз, кейінгі жазушылар осы «Қоңыр күз едінің» деңгейіне жете аламыз ба? Әй, жете алмаймыз-ау. Бұл шығарманың шеберлікпен орындалғаны сонша, ондай шеберлік пен ондай еңбек біздің қолымыздан келетініне күмәнмен қарайды екенсің.
–Болашақтың жазушылары кімдер? Біз кімдердің шығармаларын оқуымыз керек?
–Бұл орайда тізімді сәл өзгертуге тура келеді. Менің тізімімдегілер өздерінің ондаған жыл уақытын құрбандыққа шалған буын. Қайта құру, тоқырау, нарықтық қиыншылық кезінде әдебиетпен айналыса алмай, біраз уақыттарын текке өткізіп алды. Соның салдарынан бойындағысын тұтастай сарқып берген жоқ. Асқар Алтайдан басталып, Нұрғали Ораз, Дидар Амантай, Роза Мұқанова, Жаңабек Шағатай болып жалғасады. Кейінгі Думан Рамазан мен Мәдина Омарованы қосуға болады, тіпті, шығармалары өте күшті ішкі қуатымен көрініп жүрген Дәурен Қуаттардан көп үміт күтуге болады. Бұлардан кейін де керемет толқын өсіп келе жатыр. Өзіме орта буынның ұнайтын себебі, бұлар түрлі экспериментке барып жатыр. Ол эксперименттері жеміссіз де емес. Дәстүрлі әдебиеттің үлгісінде жазады деген Асқар Алтайдың өзінен түрлі эксперименттің нышаны байқалады. Оның «Көзжендет» деген әңгімесін кез келген тілге аударып, ұялмай осы ұлттың атынан бәйгеге қосуға болады. Роза Мұқанованың әңгімелерінде де жаңашылдық сипаты байқалып отырады. Адам тағдырындағы параллельді өмірді алмағанның өзінде, адам тағдырындағы өзгеще дүниелерді Роза шебер пайдаланады. Мысалы, «Мәңгілік бала бейнедегі» жеке адамның басындағы тағдыр назар аудартпай қоймайды. Яки, тағдырлы әңгіме. Суретші Калмыков туралы әңгімесі бар. Суретшінің бір  керемет картинаны тудыру үшін түрлі құрбандыққа баратыны, адамның ақылы жетпейтін әрекеттерге баратыны шебер суреттелген. Дені-қарсы сау адамдар жасамайтын әрекет. «Монастырь» деген әңгімесі туралы да осыны айтуға болады. Бұл тізімге мен Дидар Амантайды да қосар едім. Неге? Дидарда еліктеу, солықтау да болған шығар. Тіліндегі кемшіліктер де болған шығар. Бірақ, соңғы кезде Дидардың әңгімелерін оқып отырып, дәстүрлі әдебиеттегі тілді жақсы білетін жазушыларымыздың өзі қолданбаған тіркестерді байқап қалып жүрмін. Жазушы Оразбек Сәрсенбаевтың «біздің жазушыларымыз түрді, түсті ажырата алмайды» деген сөзі бар.   «Жауып тұрған қардың түсін суреттей алмайды. Ал Чеховтың артықшылығы, ол жауып тұрған қардың түсін түстеп бере алады», – дейді Оразбек аға. Чеховқа теңемей-ақ қояйын, Дидар Амантайдың бір ерекшелігі, әр нәрсені адамның көз алдына елестете отырып жазады. Әрбір жазған көрініске сурет береді. Соның бояуын табады. Қимыл-әрекеттің көрінісін тауып береді. Бұл біздің қазақ жазушыларында жоқ. Ендеше, оны неге мойындамасқа?! Дидар өзінше бір соқпақ салып жүрген жазушы ретінде мойындалуы тиіс.
–Ал суреткерлік тұрғысынан келсек ше?
–Суреткерлік жағынан қазіргі жазушылардың ішінде Нұрғали Оразға ешкім жетпейді. Нұрғали табиғи суреткер. Оқырманның көңілін алып жазуға жақсы икемі бар. Өмірде де, жазушылықта да солай. Жазушылықта Дулат Исабековті де осы қатарға қосуға болады. Жалпы, Қарауылбек Қазиев, Дулат Исабеков, Мархабат Байғұт, Нұрғали Ораз төртеуінде оңтүстіктің сипаты бар. Осылардың қаламында ұқсастық, бір жылы ағыс бар. Және ол жылы ағыс суреткерлікпен беріледі.
–Әңгімеңізге рахмет.