Мұхамеджан Тазабек: Біз туралы Орағаңдар, Тұмағаңдар, Фариза апаларымыз жазатын...

Іздене жүріп білгенім, сол кездерде дінмен арнайы айналысып жатқан Діни басқарма (ҚМДБ) ғана екен. Алайда, діни басқарманың білімі терең, кәсіби шыңдалған имамдарының жұмысы жұртшылыққа жаппай жетпей жатты. Игілікті істің ел-жұртқа жету үшін аз да болса амал атқарғым келді. Қасиетті шаруаға қалай жәрдеміміз тиеді деп жүргенде Алаш қайраткерлерінің, оның ар жағындағы ақын-жыраулардың жазған-сызғандары мен айтқандарына көз салсам, арасында дінге бет бұрып, діни ағартушылықта болмаған адам жоқ екен. Шамасы келгенше қоғам қажеттілігіне орай Алтынсариннің хрестоматия жазғаны, Ахмет Байтұрсыновтың тіл  үшін тер төгуі, Бөкейхановтың географиядан кітап жазып, Дулатовтың математикадан оқулық қалдыруы кісіні ойлантпай қоймайды. Алаш ардақтыларының өзіндей болмасақ та, үлгісін алу міндет емес пе?! Әрқайсысы әртүрлі салада жүрсе де, ұлтының керек тұсына уық боп қадала білген тұлғалар ғой.
Молда емеспін, мешіт-медреседе дәріс беріп, терең шариғи кітап жаза алмаймын, бірақ, заманауи ақпараттық технология, яғни радио, теледидар арқылы жұртқа ізгі тағылым жеткізуге болады екен деген ойға бекідім.
Содан айтыс сахнасына қайта қайырылатындай мүмкіндік болмай қалды. Онсыз да 30-40 жүйрік ақын жүр айтыста. Олардан қалып жатқан сөз жоқ. Ал бірақ, менің қолымнан келетін нәрсені басқа ешкім істеп жатқан жоқ екен. Сондықтан, діни журналистикаға ден қойдым. Айтысуға уақыт таба алмай қалуымның басты себебі осы.
Екінші жағынан, жыр додасына түспесем де айтыстан соншалық алыстап кеткен жоқпын. Оншақты жылдың ішінде республикалық деңгейде 10-15 айтыс өткіздік. Оған, әлбетте, әуелі сенім білдірген ағаларымыздың, сосын тамымалдылығымның себеп болғаны анық. Үшінші жағынан, айтыстың ішінде жүргенде көрінбейтін казустар сырттай қарағанда анық байқалды. Кейбір әріптес іні-қарындастарымның көп ізденбеген кезде көрініп қалатын кемшін тұстарын кетіруге көмектескім келді. Бұл тек менің жеке басыма қатысты. Ал басқа ақындарға келсек, олардың дінге бет бұруы байбалам салатындай ерсі құбылыс емес. Айтыскер ақын қашаннан сезімтал келеді. Аузынан шыққан әр сөзін тұңғиықтан сүзген маржандай әсемдеу үшін иман мен ибалы дәстүрді қатар ұстап, халқына өлеңнен өнім ұсынады. Негізі, ақылды, ойы ұшқыр, түйсігі терең адам ғана айтыскер болады. Сондықтан, бар қылығы жұрт алдында жүрген айтыскер ақынның теріс жолға, жат ағымға түсіп кетуі өте сирек. Адасуға жібермей ұстап тұратын қоғамдық рычагтары да көп – ақын жұрттың алдында, кез келген кемшілігі көрерменнің назарында. Ал қоғам тарапынан алаңдаған әлгіндей әңгімелердің болу себебін басқа жақтан іздеу керек. Біз жалпымыз жүріп өткен кешегі атеистік қоғамнан ұлтымыздың ұстыны болған тарихи негізімізге оралып жатқан елміз.
Расы керек, осы кезеңдік формациялардың қарымына түспеген қазақ баласы кемде-кем. Яғни, сіз айтып отырған әңгіме айтыскер ақындардың ата дініне бет бұруынан емес, жалпы жас контингенттің дінге бет бұруынан туындап отыр деген түйін жасауымызға болады. Ақындардың дені – жастар. Дінді діңгек қылып жатқандардың да дені – жастар. Яғни, бір-бірінен бөліп қарауға болмайды. Балаңдықтан келіп туындайтын бірнеше мәселе бар. Иманға бет бұрып жатқан жастардың көпшілігін мешіт-медресеге әке-шешесі қолынан жетектеп алып келген жоқ. Көпшілігі көше тәрбиесін көкірегіне ұялатты. Немесе дінсіз ортаның жабайы заңдылықтарын басынан өткізе отырып, ер жеткен еркелер мен серкелер.
Заманның талабымен ашық ақпараттық кеңістікке кірді. Оқыды, білді, көрді, жүрді. Алдады, алданды. Ақырында сөйте жүріп жүрегінің түбіндегі тазалығына сәйкес тағдырында жазылған таңдаулы сәтте Исламнан бір жылт еткен сәуле тапты. Иланды, үйренді. О бастан өмір көрген ата-анасының немесе тағылымды ұстаздың тәрбиесімен осы жолға түспегендіктен, олар міндетті түрде кедір-бұдырға кездесті. Міндетті түрде ондай жастар қоғамдағы «кірпіш боп қаланар» қиюын бірден таба қоймайды. Екіншіден, діни оқу орындары мен діни ғалымдардан қол үзіп қалған елміз. Содан да, құлшылыққа ден қойған жастарға жөн сілтеп, жол көрсететіндер де көп болмады. Соның әсерінен кей жастар ұшқарылықпен бүтін дінді бір күнде ұстағысы келіп, біраз елдің мазасын алып жүр. Ал біреулерінің шектен шыққандығы шерге айналып, шет ел асты. Бірақ көпке топырақ шаша алмайсың, көргенді жастар да көбейіп келеді. Біз әлемдік қауымдастықта еңсесін енді тіктеп келе жатқан жас мемлекетпіз. Бізге саяси-экономикалық тұрғыдан ғана емес, рухани жағынан да басымдық көрсетіп, басымызды бұрғысы келетін пиғылдар сыртта аз емес. Мұсылман болсын-болмасын, олардың әрқайсының мүдделері бар. Сол мүдделердің қақтығысына түсіп қалып, қапыда қалып жатқан жастар бар. Ал жастардың арасында ақын да, журналист те, спортшы да, ғалым да бар. Жүрегіміздің жылуын төге отырып тәрбиелесек, жастың бәрі жүгенсіз кетпес. Ала-құлалықты өтпелі кезеңде заңдылық деп қарау керек. Мұның барлығы өткінші нәрсе. Ел аман, жұрт тыныш болсын!
Ақындардың дінге бет бұруы – әрі табиғи, әрі тарихи құбылыс. Тарихи дейтінім, қазақта жазба түріндегі діни айтыс жақсы дамыған, 19-20-ғасырларда кереметтей кемелденген. Сол кездегі дін таратушылардың көбі аузына жұрт қараған ақын болған. Себебі Алланың аманат болған ақиқат дінін ақылы толық, тілі шешен, көкірегі көсем, тұлғалық сипаты толық адамдар жеткізетін болған. Қазіргі қоғамда да көп сұрақтың шешімі Исламнан табылып, күрделі мәселелердің күрмеуі ата дәстүрі арқылы шешіліп жатқандықтан, заманауи ақындардың да аузынан Алласы түспеуі заман талабы. Ақындарымыздың «Түзуліктер салтанат құрсын десең әлемде, қисықтығын өзгенің түзу тұрып дәлелде» дегеніндей, ақындар жұртқа ақиқатқа суғарылған жыр төгуі үшін, жұртты рухани қанағаттандыратын өлеңнен өрнек тоқу үшін, өзі де, сөзі де түзу болуы керек. Бір анығы – иманға келгеннен ақынның өнері төмендеп, өлеңі азайып қалмайды.

  –Ақындардың артық-кем кетіп жүргені, сіз айтып отырғандай, оқыған-тоқығанын әлі өздері де толық сіңіре алмай жүргендіктен де шығар. Өкінішке қарай, біздің қоғамдағы діннің насихаты «жабайы» түрде жүріп жатқандай көрінеді. Белден басып, пікірін таңып отырып ақыл айту байқалады. Бұған не дейсіз?
–Бұл дұрыс талап. Бірақ, екінші тарапты да түсінуге тырысу керек. Қазір осы мәселе де мені көп толғандырады. Өзімнен кеткен кемшілік өзгеден көрініс таппаса екен деймін. Расында, дін деген тек ауызбен айтылар насихат емес. Дін – тек қаламмен жазылар қағидалар емес. Дін – бүтіндей болмысыңмен көрсететін қасиет. Дана ұстаздардың айтуынша, «Исламды атқарған амалыңмен, мінсіз мінезіңмен насихатта, жетпей тұрған жерін ғана сөзбен толықтыру» керек екен. Қазақ ықылым заманнан мұсылман. Қазақ көшелі ел болуы үшін оған көп ақыл айтудың қажеті жоқ. Тек бойындағы ұйықтап жатқан ұлы қасиеттерін оятуға түрткі бола білсең, насихат деген сол. Дінді насихаттау үшін тек қана тәспі ұстап, таяққа сүйеніп сөйле дегендей қатып қалған қағида жоқ. Қай ортада болсын «Халқым, кеше біз есігіне құлып салмаған, даласында абақты болмаған, жетімін жылатпаған, жесірін жатқа бермеген, қариясын қадірлеп, кішісіне кісілік үйреткен ғибратты ел едік, енді бүгін баласын іштен алдыртып, анасын үйден қаңғыртып, қайда барып оңамыз» деп айттыңыз ба, бұл – дін, бұл – Алла разы болатын мұсылман сипаты. Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (с.а.у) өзі де «адамдар түсінетін тілде сөйлеңдер» деген. Яғни Алла дінін насихаттау деген сөз – адамның өзінің адами болмысына қайтуын насихаттау деген сөз. Алла сөзін алып жүрген адамның жауапкершілігі де үлкен. «Байдың мінген жорғасы көрінбейді, молданың ұстаған дорбасы көрінеді» деген сөз бекер айтылмаған. Ал ақындарымыз дін насихатына келгенде тізеге басыңқырап, тіркестерінің бояуы қалыңдаңқырап кетіп жатса, бұл әлі де болса тәжірибелерінің толысу жолындағы табиғи процесс деп түсінген жөн.
Екіншіден, оның себебін осыны үйрететін, жөн сілтейтін рухани ұстаздардың жоқтығынан, ақыл айтатын ағалардың діннен алыстығынан іздеу керек. Айтыс сахнасында отырғаннан гөрі сахнаның сыртындағы жұмыспен көбірек айналысып жүргенімнің де бір себебі осында. Біз сияқты қырыққа иек артқан, айтыстың ыстық-суығын көрген, дін қағидаларынан аз-кем хабардар, ағалары бас-көз боп жүрсе жас ақындарға да жақсы емес пе? Қоғамда шешілмеген мәселе көп. Айтысқа келген әр көрермен өз жүрегін мазалаған шаруаның ақынның аузынан айтылғанын қалайды. Жұрттың қалағанын айту әр ақынның қолынан келеді. Ал оң мен солын өлшеп отырып, көпке керегін айту хаким ақынның ғана қолынан келеді. Бірақ, өкінішке қарай, тереңге бармай, халықтың көңілі үшін қалқып айту әлі де біраз ақынның еншісінде тұр.
Балаңдық жас мемлекетке, жаңа құрылып жатқан қоғамға тән дерт. Ол президенттің жарлығымен, мүфтияттың талабымен емес, уақытпен емделеді. Арнайы діни біліміміз болмаса да, кейде сондай жастарға біз білгенімізді айтуға мәжбүрміз. «Бауырым, қандай қоғамда өмір сүріп отырғаныңды ұмытпағайсың. Кеше ғана ішкілікке салынып, әкем горилла, шешем шимпанзе деп жүрген қауымға бірден діннің діңгегін ұстатуыңа жол болсын!» деген әңгімені әр жерде айтып жүрміз. Қаншама атеистік қоғамнан езіліп шыққанмен, елдің бәрі имансыз боп кеткен жоқ. Әйтсе де, «мұсылманшылық әсте-әсте» екенін естен шығармау ең бірінші кезекте ақындарға керек.
– Айтыстың ыстығына күйіп, суығына тоңған тұлғалардың бірісіз. Бірақ, арысын айтпағанда, кешегі сіздердің кездеріңіздегі айтыс пен бүгінгі айтыстың деңгейі салыстыруға келмейді. Тілдің жұтаңдығы, тарихтан бейхабар болу, қарабайырлық, сауатсыздық секілді толып жатқан мәселелер бар. Айтыс ақындарына барынша жағдай жасалып-ақ жатыр. Әйтіп-бүйтіп сөз құрап айтысып, көлік мініп кетіп жатқандар баршылық. Бірақ, рухани өсу байқалмайды. Керісінше, дайындықсыз шығатындарына жиі куә боламыз, білімсіздік көзге ұрып тұрады. Өссек керек едік, неге құлдырадық? Айтыстың жанкүйері ретінде осы мәселелерді шешудің қандай жолдарын ұсынар едіңіз?
– Өте күрделі дүние. Күрделі болатын себебі, бірнеше қырынан қарау керек. Неге біздің айтыстарымыз жұрттың есінде қалды? Неге біздің айтысымызды жоғарырақ бағалап отырсыз? Бірінші, біз айтысқа шыққан уақыт жаңадан тәуелсіздік алған тұс. Қызықтайтын нәрселер аз, қымбатымызды қызыға тамашалап жатқан кез. Сол уақытта жарқ етіп шыға келгенімізде жұрт бізге көп жағдайда кешіріммен қарауға тырысты. Әрбір жақсы сөзімізді бағалады, жақсылығымызды асырды, кемшілігімізді жасырды. Қолдай отырып қамшылады. Телеарналар да аз еді, жұрт жүрегін жаулаған шоу да, той да көп емес еді.
Қазақ өзі жаңадан оянып, айтысымен көзайым болып жатқан тұстарда кез келген айтысты жібермей қарайтын. Кез келген айтыс басты арналардан  насихатталып, көпшілікке кеңінен танылып жаттық. Және сол айтысты талқылауға адамдардың санасы да, уақыты да бос болатын. Бір көрген айтысын бір айға дейін айтып жүретін, жаттап жүретін. Басқаларды айтпағанда, түрмеде отырған жігіттердің де айтыстың кей шумақтарын жатқа айтып отырғанына куә болдым. Содан бері көптеген мәдени төңкеріс болды. Мейлінше ақпараттық еркіндік орнады. Отандық арналардан гөрі шетелдікін көріп, ішкі талғам мен бағалау критерийлеріміз өзгере бастады. Қазақтың айтысын көруді ауылбайшылық санап, одан алыс болған сайын, өзін аристократ санайтындар пайда болды. Жұрттың біразы айтыстан ажырап қалды. Уақыт өте келе ақындардан да өздері қызықтап жүрген шоулық деңгейді талап ете бастады. КВН көретіндер айтыстан соның элементтерін іздейтін болды. Бұрынғыдай ойлы сөз бен құйқалы иірімнің орнына, тауып айтқан бір сөз, ду еткізген бір тіркес өтімді болып қалды. Ақындар да жұрттың ықыласына қарай бейімделеді. Осылайша, алға шыққан албырт ақындар «прикол» айтуға көшті. Ізденіс те соған ыңғайлана бастады. Тереңнен толғап, тарихтан таразылап ізденгеннен гөрі жұртты ду еткізетін «фишкаларды» тауып кету назарға алынды. Мэльсті әлі ұмытпаған жұрт жалындап тұрған Мұхтар Ниязовты неге аз таниды? Аманжолдың қай айтысқа қай шапанмен шыққанын білетін ел неге Дидар Қамиевтің маржан сөздерін жаттап жүрмейді? Себебі, ұлттық өнердің насихаты аз, керек емес кесірлі дүниелер теледидарымыздың төрін толтырып тұр. Неге десеңіз, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында көрерменнің көзқарасында ірілік пен бекзаттық бар еді. Айтыс алаңына сағынышпен баратын. Сахнадағы салиқалы сөздерді талқылауға уақыт та, мүмкіншілік те бар еді. Енді жағдай өзгерді. Қарапайым халықтың көбі саясиланды. Ағайынның адал көңілін алаңдаушылыққа толтырдық. Қарауылдың қасына келе қалсаң да, таксиге міне қалсаң да, саясатты сөз қылғысы келеді. Миына оқиғалар орнығып, санасы саясаттан сарсыған көрермен біреудің өлеңін жаттап, ақынның сөзінен жылт еткен тіркес іздеп несі бар?! Өлеңінің өрнегіне, ұйқасының құйқасына қарап жатқан ешкім жоқ. Әкімді сынағанға үшінші орын, өкіметті өлтіре жырласаң екінші орын, Елбасының атын қосып екіленсең бас бәйге берілуін талап етеді. Мұны өз тәжірибемнен айтып отырмын.
Екіншіден, ақындар «жасарып» кетті. Біздің кезімізде Әселхан, Әсия апаларымыз, Қонысбай, Шорабек, Баянғали, Қатимолла ағаларымыз, Айтақын, Серік, Ермек сынды жасы үлкен жампоздарымыз жүретін жанымызда. Айтысқа дайындық жасағанда сол деңгейді өлшеп әзірлейтінбіз. Әселхан апамызбен айтысып қалуымыз мүмкін екенін біліп, жасымызға жараспайтын деңгейде ойлануға тырысып, өзімізді қинайтынбыз. Ересек адамша ізденетінбіз. Ал қазір айтыста жүргендердің «ақсақалы» Балғынбек, «апасы» Айнұр болып қалғаннан кейін-ақ белгілі емес пе?! Басқалар үшін жауап бере алмаймын, бірақ өз басым кез келген республикалық айтыстың алдында міндетті түрде республикалық басылымдарды қатаң қадағалап оқитынмын. Қоғамда болып жатқан саяси-әлеуметтік жағдайларды іштен тоқып, ақындық көзбен оқуға тырысатынмын. Міндетті түрде шығармашылық шабыт беретін, көзқарасымды кеңейтіп, сәулелі насихат айтатын адамдармен ақылдасатынмын. Ол бірде Мырзатай Жолдасбеков, бірде Тұрсынбек Кәкішев, енді бірде Қайролла Ғабжәлел немесе Бекболат Тілеухан болатын. Ақыл сұрайтынмын. Ел ағаларымен ақылдаспай айтысқа шыққан кезім жоқ екен. Міндетті түрде әлеуметтік-саяси, халықтық мәселелерді айту керек деп белгілеп алғаннан кейін, оны ел ағаларының сүзгісінен өткізіп болған соң, енді соны шұрайлы сөз нақышымен жеткізуім керек деп талап қоятынмын. Сөйтіп тіркестер тауып, сөз бояуларын іздейтінмін. Шерхан Мұртазаның, Мұхтар Мағауиннің, Әбіш Кекілбаевтың кітаптарын қолыма алып, оқиға қуалап емес, тіркес қуалап оқитынмын. Қарапайым бір мысал айтайын. Ақселеу ағамыздың бір кітабынан: «Дуадақтың еркегі сіресіп тұр екен, мекиен болса қашып бара жатыр», – дегенді оқыдым да, түртіп алдым. Кейін қарсыласыма: «Тіресіп отырсың ғой ағаңменен, сіресіп дуадақтың еркегіндей», – деп қолдандым. Жұрттың көбі Ақселеу ағамыздың кітабын оқыса да, сол тіркес олардың есінде қалмауы мүмкін. Абайдың айтысының алдында Бейбіт Сапаралы ағаммен біраз әңгімелестім. Сөз арасында Құнанбайды Зере апамыздың дәретсіз емізбегенін айтып қалды. Көп сөздің ішінде айта салды. Түртіп алдым. Сол айтыста: «Тектілік үлгісіндей Зере әжеміз, Құнанбайды дәретсіз емізбеген», – деп айттым. Қазір осы сөз алты Алаштың аузында жүр. Кейін өзіне айтқанымда Бейбіт ағам өзі де есіне түсіре алмады. Қазіргі ақындар да ізденістің түрлі формасын табуы керек. Өздеріне талапты күшейткені жөн. Бірақ, ауызды қу шөппен сүрте беруге болмас. Еңбекқор іні-қарындастарымыз да бар. Әсіресе айтыста саяси-әлеуметтік кейісті ақпараттық фаршпен әдемі шоулап өткізіп жіберудің форматын да жақсылап үйреніп қалды. Демек, ізденеді. Бәлкім, жеткілікті болмай жатқан шығар, бірақ ізденіс мүлдем жоқ емес. Айнұрдың алтын ине салғандай дәл жауап бергіштігі, Сараның сахнаны толтырып жіберетін сән-салтанаты, Балғынбектің бірнеше өнердің басын қосқан бірегейлігі, Мұхтардың атандай ауыр сөздерді жатыпатарлықпен жеткізе білуі, Еркебұлан, Мейірбек, Нұрматтардың тарих таразылайтын тапқыр сөздері. Жандарбек пен Дидардың таңнан салсаң кешке озған тұлпарлықтары, Сырымдай жастардың құлындай сұлу өнері шүкірлігіңді жүректен туғызып, Аллаға мақтау айтқызбай қоймайды.
–Айтысты әупірімдеп жүріп алып қалғанымыз жасырын емес. Қазір, шүкір деп айтайық, жағдай жасалмай жатқан жоқ. Енді осы айтысты қазіргі орысша-қазақша сапырып, «прикол ұстап» отыратын деңгейден жаңа сапалық биікке көтеру үшін не істеу керек?
–Ең алдымен, ақындық қабілетті Алла тағала береді. Біреуге көп, біреуге кем. Талант 1 пайыз болса жеткілікті, 99 пайызы еңбекпен келетінін айтқан біз емес. Қанша жерден талантты болса да, Жамбыл атамыз да еңбектенген. Сара мен Біржанның айтысы да классикалық үлгіде болуы үшін қаншама дайындықтан өткен. Әлбетте, ақындарға қосымша дайындық керек. Бірақ, ол айтыстың табиғатын құртатын, суырыпсалмалықты шектейтін жұмыс болмауы тиіс. Айтыстың ақсақалы Жүрсін ағамызды бәріміз сыйлаймыз. Жекелеген ақындарды тәрбиелеуден гөрі айтысты тұтастай сақтап қалуға көп еңбек сіңірді. Ақындардың басын қосып, айтыс жасаудың өзі үлкен жұмыс, соны атқара білді. Ендігі талап өзгерді. Айтыстың сапалық деңгейін көтеру үшін, әр ақынның деңгейі көтерілу керек. Яғни айтыс академиясы құрылып, жұмыс жасауы қажет. Айтысқа дейін де қазандай қайнап жататын рухани орталықтар болуы керек. Себебі, айтыс – төл өнеріміз, идеологияның алтын қазығы. Жұрт қызығып тыңдайтын шоу. Ол аз болса, ақындардың табыс көзі. Ендеше, оған мемлекет тарапынан көңіл бөлінуге тиіс. Ұсыныстар қазірдің өзінде айтылып жатыр. Басы – академия. Одан бөлек, ақындардың жергілікті мектептерін құру да ойластырылып жатыр. Ондай мектептерге қаржы бөліп, 1 пайыз таланты барлардың 99 пайыз еңбектенуіне жағдай жасап, кішкентайынан олардың тұлға ретінде қалыптасуына мүмкіншілік туғызу маңызды. Қалыптасқан ақындар бар. Қанаты қатайып кеткен бүркітті баули алсаң, одан мықты қыран жоқ. Сол сияқты сахнада жүрген ақындарды одан әрі шыңдап жіберер болсақ, келетін пайда үлкен. Қазіргі айналысып жүрген шаруамның бір парасы соған келеді.
Ақындарға бірінші кезекте тәжірибелі ақындардың ақыл-насихаты керек. Екіншіден, өлеңнің сапасын күшейтуге көмек беретін ғылыми тренингтер өткізілуі қажет. Ақынның аузына сөз салып бере алмайсың, тек тың қырларын ашуға көмек болу үшін ғана. Үшіншіден, ақындардың саяси сауатын кемелдендіріп отыру керек. Мемлекетшілдік тұрғыдан. Өйткені, қалай болғанда да, айтыс – саяси сахна. Демек, айтыскер де саяси тұлға, осы қисынға салсақ. Саяси сауаттылық қазіргі жас ақындарға жетпей жататыны өтірік емес. Саяси сауат дегеніміз біреудің мүддесі тұрғысынан сөйлеу емес, тәуелсіздіктің баяндылығы, мемлекеттің тұтастығы, халықтың хал-ахуалы тұрғысынан әділетті, керек сөзді кемел өнермен жеткізу. Сосын, әлемде болып жатқан негізгі үрдістерді біздің мемлекеттің жағдайына сай жүрегінде қорытып, санасында салқындатып, аудиториясының деңгей-дәрежесіне лайықтап, дозамен өлшеп беру. Себебі, қазіргі біз жаңалық деп оқитын, қарайтын дүниенің бәрі баяғы ақпарат емес, сәтті не сәтсіз қойылған саяси спектакль, қырыққабат грим секілді образдар болып кетті. Айтыскердің де осы тұста, журналист не публицист сияқты міндеті – осы образдарды халыққа ашып беру, күрішті күрмегінен айыру. Мысалы, Украинадағы Майдан бүлік пе, революция ма, халықтың заңды талабы ма, онда билікке қарсы шыққандар көтерілісшілер ме, әлде Ресей арналары айтып жатқандай қазіргі боевиктер ме? Осы секілді біздің елде, біздің қоғамға қатысты кез келген саяси мәселеде айтыскердің аяғы нық тұру керек.
Қазір елді бір ду еткізетін сөзге бола тәуелсіздікті қиып жіберетін ақындар да кездесіп қалады. Жергілікті бір басшының көңіліне қарап, жауырды жаба тоқитындар да жоқ емес. Осының бір алтын ортасы болуы керек емес пе? Осы орайда жас ақындарға жол көрсетіп, жөн сілтесек, қанекей. Саяси сауат дегеннен шығады, қоғамда көрініп тұрған кемшіліктің бәрін елдің алдына шығарып айту батырлық та, міндет те емес. Сөзіңнің салдары қайда апарып соқтырады, соны аңдау керек. Биліктің кемшілігі түзелсін десең, халықты рухани сауаттандыруға күш сал. Қаншама ғасыр сапамыз кетіп, санамыз сатқындыққа бейімделді. Бізге ауызбіршілік ауызда емес, істе керек. Сол кезде шешілмейтін мәселе қалмайды. Ертеңгі ел басшылары осы рухани түзелген елдің ішінен шығады. Ұрандатқан сөздермен ұпай жинаудан алыс болуы керек. Сынау керек, сын түзелмей мін түзелмейді. Бірақ, оны өзіңді мақтау үшін, мақтату үшін айтудың құны – көк тиын. Ақындар абыройлы болуы керек. Бірақ, сол абыройға еңбекпен жетуі керек. Сын дегенде менің ойыма кезіндегі Камал Смайылов пен Шерхан Мұртазаның арасындағы хат жазысу еске түседі. «Елім, саған айтам, Елбасы, сен тыңда» деп қалай жанашырлықпен, әдемі жеткізе білді. Ізденді, еңбектенді. Кіжінген жоқ, кісілікпен жеткізді. Иә, қай кезде де айтқыш ақын көп, бірақ айта білетін ақын аз. Қазір де жарассын-жараспасын жоқ жерден Бұқар боп сөйлеп, өзін Махамбет сезінетін ақындар бар. 
Діни сауат та аса маңызды. Дінде жүрген жақсы, бірақ оны сахнаға алып шығудың да өзінің өлшемі бар екені даусыз. Арнайы діни айтыс не тақырып болмаса, бастан-аяқ бояуын қалыңдатып, дінді айтып отыруға қарсымын. Дін бұлай насихатталмайды. Өзіңе, отбасыңа айтатын сөзді жалпы халыққа лақ еткізіп ұсына салу дұрыс емес. Бір ғана мысал айтайын. Тәуелсіздік тақырыбындағы соңғы айтыста Мұхтар Ниязов «шыршаны тәуелсіздіктен бұрын тойлайтындай, тәуелсіздікті Аяз ата шанамен әкеліп беріп пе еді?» деп әдемі қиыстырып айтты. Ал бірақ, сол шыршаның құлап қалуын не өртенуін елдің қарғысынан деу – артық. Молданың үйі өртеніп кетсе, оны күнәсінан дей алмайсың ғой, бұл да сол сияқты. Кез келген айтыстан кейін талдау болуы керек. Қазір бұл жоқ.
1991-94 жылдары айтыстан кейін мүйізі қарағайдай аға-апаларымыз айтыс туралы жазатын. Оралхан Бөкей, Фариза Оңғарсынова, Қадыр Мырзалиев, Тұманбай Молдағалиевтардың айтыс туралы, соның ішінде жеке маған қатысты айтқан пікірлері осы күнге дейін альбомдарымның арасында жүр. Қазір осындай талдау, сараптау жетпей жатыр. Айтыстың табиғаты, кім жеңді, кім жеңілді, кімнің қай сөзі аталы болды, осы күні ол маңызды емес. Әлеуметтік желілерде ғана дастархан деңгейіндегі өсек-ғайбаттар мен өресіз талас-тартыстар өріп жүреді. Бұл – қазақтың соры. Айтыстың деңгейін көтеру үшін келелі жұмыстар кешенді түрде жүргізілуі керек. Айтыстың сапасы бүгінгіден жоғары болса дейміз, солай болуы үшін бар күш-жігерімізді жұмсауға міндеттіміз.
–Әңгімеңізге рахмет!