– Құрметті тыңдармандар, біз «Дұрыс сөйлейік!» аудиобағдарламалар циклін жалғастырамыз. Қонақта әдеттегідей Анар ханым. Анар ханым, енді әңгімемізді жалғастырсақ, есікті жабудың бірнеше формасы бар екенін айтып өттіңіз, қазақ тілінде осы формалардың ішінде бір ғана форманы қолдануға болмай ма? Әлде бір ғана  форманы қолдану  жеткіліксіз бе?

– Бұл өте қызықты мәселе. Мұндай ерекшелік барлық тілдерде де бар. Сөйлеушінің дітін орындату үшін тілдік формалардың ішіндегі сол тыңдап тұрған адамға қатысын таңдап алу процесі. Бұны прагматика дейді. Мысалы, ауызша немесе жазба сөз мәдениеті туралы айтқан кезде, бірінші кезекте осы прагматика деген құбылысты ескеруіміз керек. Сіз егер өзіңіздің дітіңізді орындатқыңыз келсе, ал енді сөйлеу деген, ол дітті орындату үшін жасалатын әрекет. Сөйлеу сөйлеу үшін жасалмайды. Сөйлеу дітті орындату үшін, мақсатқа жету үшін жасалады. Яғни тыңдап тұрған адам сіздің айтқаныңызды істеу керек. Негізгі мақсат осында. Бұны ешқашан естен шығармау керек. Бірақ ол сіздің айтқаныңызды істеу үшін, сіз оның деңгейіне түсуіңіз немесе көтерілуіңіз керек. Осындай тілдік құбылысты прагматика дейді. Енді   қазақ тілі туралы бір қызық жайтты айтайын. Орыс тілі мен қазақ тілін салыстырған кезде, біздің тіл мәдениетінің мамандары екеуінің прагматикасының екі түрлі екенін анықтап отыр. Мысалы, орыс тілі сияқты басқа да тілдер бар, олардың прагматикасы сөйлеушіге бағытталған. Яғни орыс тілінің формалары сөйлеушінің бүкіл эмоциясын, жай-күйін, жағдайын жеткізу үшін өте күшті әрі әлеуетті. Ал қазақ тілінің прагматикасы, тыңдарманға қарай бағытталған. Яғни тыңдаушының ерекшелігіне қарай көп формалар жинақталған. Мысалы,  қазақ тілінде форманың көп болатыны да соған байланысты. Жаңағы, бір ғана есікті жап дегенге қимылды орындату үшін біз неше түрлі форманы қолдандық, қарап отырсаңыз, оның біреуі үлкен кісіге арналған, біреуі жас балаға арналған, біреу сол үлкен кісінің ішінде  өзің еркелеп, өзімсінетін адамға арналған, біреуі жаңа көрген адамға арналған, біреуі мәртебесі сенен жоғары адамға арналған, сөйтіп-сөйтіп кете береді. Қарап отырсаңыз, прагматика деген ол күшті құрал. Ауызша сөйлеп тұрған адам осыны үнемі ескеру керек. Ол кімге сөйлеп тұрғанын ескеру маңызды. Мысалы, қазіргі кезде қазақ мәтіндерін оқыған кезде түсініксіз болады деген ескертпелер көп айтылады. Немесе қазақ сөзін тыңдаған кезде бізге түсініксіз деген ескертпелер де көп айтылады, солай емес пе? Сондағы ең бірінші мәселе ол сөйлеп тұрған адамның, тыңдап тұрған адамды ойламауынан туындайды. Үнемі тыңдап тұрған адам бұны қалай қабылдайды екен, ол бұл сөзді түсінеді ме, түсінбесе оның тіліне жеткізіп сөйлеу керек. Мысалы, кішкентай балаға алты жасар балаға, атомның не екенін сіз түсіндіріп бере аласыз ба, Нұрсұлтан?

– Өте қиын болатын секілді. Түсіндіре алмаймын әрине!

– Иә, өте қиын. Оны түсіндіру үшін сіз прагматика деген ілімді жақсы білуіңіз керек. Ол үшін сіз баланың санасына саяхат жасауыңыз керек. Ол баланың санасында қандай ұғым бар, қандай сөздік қор бар соны білуіңіз керек. Содан кейін сол сөздік қордың ішіндегі атомды түсіндіруге қажеттілерін таңдап, тауып алуыңыз керек. Ол былайша айтқанда, бір жағынан шеберлік, екінші жағынан ол жай, қарапайым адамның қолынан келмейтін нәрсе емес. Ол үшін тілімізді зерттеп, үйренуді жетілдіріп отыру керек.

– Нұрсұлтан, саған атомды түсіндірмей-ақ қояйын. Сен мұны өзің жақсы білесің деп ойлаймын. Осы мәселеге қатысты тілтанушылардың арасында  бір қызық оқиғаны айтып өтсем. Бұрын Кеңес өкіметі кезінде колхозшылар мен жұмысшылардың арасында қазақ тілін насихаттауға, яғни қазақ тілінің өзін емес, қазақ тіл білімінің Коммунистік партияның қолдауымен атқарылған тіл біліміндегі ғылыми жетістіктерін насихаттау мақсатында, біздің институттың мамандарына тапсырма берілген екен, колхозшыларға барып, дәріс оқу туралы. Сөйтсек, біздің енді атақты ғалымымыз бір ауылға барып, колхозшылардың, жұмысшылардың алдына шығып алып, кәдімгі ғылыми тілмен, соңғы кездердегі қазақ лингвистикасындағы жаңалықтар, қазақ лингвистикасындағы теориялық жаңа бағыттар туралы ғылыми лекция оқыған екен. Сөйтсе, бірде-бір колхозшы, бірде-бір сауыншы ол кісіге бірде-бір сұрақ қоймаған екен. Міне, бұл прагматиканы түсінбеуден болған бір келеңсіз, күлкілі жағдайдың мысалы.

– Бізде көбінде қарапайым түсіндірсеңдер, қарапайым халық түсінеді деп айтып жатады ғой.

– Иә, кез келген құбылысты түсіндіріп беруге тілдің әлеуеті жетеді. Мәселе, сол сөйлеуші сол құралдарды қолдана алуында.

– Рақмет, Анар ханым!