Жазушы

Арман Әлменбеттің әңгімелерін алғаш оқығанда бойыңызды әлдебір сәулелі сезімдер қытықтап өтеді. Кейін түсінесіз, бұл, «бұйырса, сөз бәйгесіне қапысыз тұлпар қосылды» деген қуаныш екен. Кейде біз жастар арасында кәсіби жазушылықты емес, жазушылыққа пародияны, талпынысты жиі көреміз. Ал Армандікі қоспасыз суреткерлік. Бұл суреткерліктің сиқыры неде дейсіз ғой? Оны сезіп, көріп, түсіну оңай болғанымен, өзгеге түсіндіріп беру соншалықты қиын. Қарабайырлап айтқанда, Арманның табысының сыры ­ оқиғаны әңгімелеп отырып, оның астарына меңзеу. «Су беті» емес, «су асты» ағындарына жетелей білетіні.

Ең жақсы шығарма, бір сөзін де өзгерткің келмейтін шығарма. Кейбір жазушылардың шығармасын абзац-абзацқа бұтарлап, керек емесін қысқартып, кәдеге жарайды деген түйіндерін өңдеуге жібергің келеді. Арманның әр сөйлемі, сөзі жанды, тірі құбылыс. Бұл ­ шын суреткерлердің ғана маңдайына жазылған бақ. Онда бәрі шынайы: оқиға шынайы (өйткені өмірдің өзі кез келген қиялдан асып түседі), тіл шынайы (жасанды тіркестер, қинап қосылған сөздер атымен жоқ) ой шынайы (өресі жетпейтін жерге секіріп, елге ақыл айтқысы келетін кей әріптестеріндей емес). Ең бастысы, жас жазушының өмірді бақылап қана қоймай, ең нәзік пернелерін баса алатындығына таңдай қағасыз.

«Ерлі­-зайыпты»

«Ерлі­-зайыпты» − қазақ әңгімесінің ең ізгі дәстүрлерін жалғайтын туынды. Мұндағы Майра мен Серәлі ­ типтік бейнелер, олардың қарым-­қатынасы қазақ отбасындағы типтік қатынас.

Біз расында бір-бірімізді бағаламаймыз, жақын адамдарға көңіл бөлмейміз. Ал өмірде одан басқа не қызық, не құндылық бар? Жалпы, ауыл қазағы үшін жақыныңа сезім білдірудің өзі кейде соншалықты қиын шаруа, алынбас қамалға айналады. Арман осының бәрін нәзік сезінеді және ауыл қазағының аппақ көңілін перзенттік іңкәрлікпен жырлайды. Оның жазуындағы нәзік юмор, кейіпкердің болмысынан, әңгіменің ішкі жүлгесінен қайнап шығады. Арман адамның, оның ішінде «қазақ кісінің» психологиясын керемет меңгерген. Одан Бейімбет пен Тынымбайдың исі шығады, Шукшинді еске түсіретін иірімдері бар. Қараңыз:

«– А-а-л, біссімілә, – деп алақанын бір ысқылап алды жүргізуші жігіт жүрер алдында, – Жол тайғақ. Құдайға сиынып отырыңыздар». Көлік жүргізушінің пысықайлығын байқадыңыз. Ал, жолға шыққан кейіпкерлер қайтті: «Майра білгенін айтып, дұға жасаған болды. Серәлінің құлағының мүкісі бар еді, шопыр баланың не айтқанын естісе де, үндеген жоқ. Алдыңғы жаққа қарап қойып, отыра берді». Жүргізушінің пысықтығын ұнатпағаны ма, өзінің томаға-­тұйықтығы ма, әйтеуір Серәлі қырсығып отыр. Және осы қылығының өзі жып­-жылы: бары сол. Ауылдағы, еш нәрсеге көңілі толмайтын, күн ұзақ өзінен-­өзі тоңқиып жүретін ағаларымыз еске түседі.

Кейіпкерлердің мінездері оқыс ситуация кезінде даралана түседі. Оқыс болатыны, жол шынында да тайғақ болып, бұлар аварияға түседі. «Далаға алып шығып, жерге отырғызған соң, есіне түсе бастады. Алдымен үш баласы ойына оралды. Олар бұл машинаға мінген жоқ. Күйеуі... Орнынан атып тұрды: – Серәлі? Серәлі қайда?».

Бір қарағанда, бұл қазір болып жатқан оқиғаның сипаттары. Бірақ баяндау үшін жедел өткен шақ формасын алғаны соншалықты ұтымды. «Балаларын ойлай берді. Өліп кеткен болса, қызының, күйеу баласының халі не болар еді деп бір жылады. Қаладағы былтыр оқуын бітірген ұлының жағдайын ойлап, тағы егілді. Ал енді әлі бастауыш сыныпта оқитын кенжесінің жайын ойлауға тіпті дәті бармады. Үнсіз өкси берген». Бұл жолдар да Арманның, қазақ әйелін жіті бақылап, жақыннан танығанын көрсетеді.

Кез келген шынайы жазушы сияқты, А.Әлменбеттің шығармаларында кейіпкерлердің бір-­біріне айтқан сөзі, қарым-­қатынастағы әрекеті емес, көзге көрінбейтін нәзік байланыстары маңыздырақ. Арман адамның ішкі ойын, ниетін дөп басып жеткізеді. «Оңаша сәтті пайдаланып, күйеуін оятып алып, аман қалғанына шүкір айтып, бір ақтарылғысы келді. Балаларға деген, оның өзіне деген махаббатын да айтқысы келді. Бірақ отасқандарына отыз жылға таяса да, олай шешіліп сөйлесіп көрмепті» дейді. Бір­біріне «жаным, күнім» демек түгілі, қатар отырып суретке түсуге қысылатын аға буынның мінезін айнытпай тапқан. «Бұйра шашын жастыққа батырып, ұйықтап жатқан күйеуіне қарап жымиып қойды. Кешеден бері үнсіз жүргенін, әлсін-әлсін бұған қарап тұнжырай беретінін де байқаған». Түсінесіз бе, «бұйра шашын» деген бір анықтама сөздің өзінен сіз әйелдің күйеуін, әсіресе сол бұйра шашын жақсы көретінін аңдайсыз. Ал Майраның күйеуіне қарап «жымиып қоятыны» қандай аяулы? Жас жазушының қазақ отбасындағы қатынас әдебін, ымдап қана білдіретін сезімдерін дөп басқан шеберлігіне таңдай қағасыз.

Ең қызық сурет кешке болады: күйеуі кіріп келеді де, үстелдің үстіне қорап қоя салады. «Неге екені, осы кезде Майраның жүрегі тулап кетті. Бірақ онысын білдірмеуге тырысты. Қорапты көрмеген адамдай, ол туралы ештеңе сұраған жоқ». Қаламгердің адам көңіліндегі нәзік құбылуларды дөп басатыны ғажап. Серәлінің әрекеті де қызық: «оқушы бала секілді түп-түзу бұрылды да, анадай жердегі орындыққа барып отырды», «өзінен-өзі қипақтап, сәл отырды», «сосын тұрды да, үндеместен кабинеттен шығып жүре берді». Сезім білдіруге шорқақ, көңілдегісін айтуға дағдыланбаған кейіпкердің қылығын автор шынайы жеткізген. Бұл Бейімбеттің Шұғасы сықырлауықтың арғы жағынан қарайтыны сияқты, Мағжанның лирикалық кейіпкері үй сыртындағы «Шолпының» үнін құлағымен аңдитыны сияқты, шешен әрекет. Қазақ үшін шын сүйіспеншілік «сүйемін» деп айта алмайтын сүйіспеншілік. «Күйеуі шығып кеткен соң, Майра қызыл түсті әдемі жіппен байланған қорапты аша бастады. Ашып қараса... ішінде шаш кептіретін фен екен». Жазушы аяулы кейіпкерлерін, күйкі тірліктен биіктетті.

Арманды оқығанда түсінесіз, әдебиетте “не жазу” емес, “қалай жазу” маңызды. Әдебиет үшін «ұсақ» және «ірі» тақырыптар болмайды. Бәрі шеберлікке байланысты. Егер шығармаңызда Адам болса, оның жай ғана келе жатып жердегі тасқа сүрініп кеткені де әңгімеге арқау болуға татиды. Өмірінде бірінші рет күйеуінен сыйлық алған Майраға қарап отырып, қазақ аналарының бәрін аяп кетесіз. Және есіңізге Шукшиннің «Етік» деген әңгімесі түседі. Жүргізуші Сергей 45 жылдан кейін бірінші рет әйеліне сыйлық жасауға шешім қабылдаушы еді. Ауылдастарының бәрі мазақ қылғанда, су жаңа етік аяғын қысып тұрса да, ерінің «ерлігін» әйелі бағалайтын. «Ерлі-­зайыптыдағы» Серәлі мен Майра да жан ­дүниесімен ұғысқан, бір-­біріне сай жандар. Жазушы сізге олардың сыртқы сипаты, өмірбаяндық штрихтары туралы ләм деген жоқ, бірақ сіз олардың мінезін, болмысын, ішкі дүниесін ең жақын адамыңыздай білесіз.

Тілдік тұрғыдан алғанда, Арман, сыртқы сұлулыққа, жылуы жоқ әшекей сөздерге құмартпайды. Оның әр сөзі орынды, әр сөйлемі жатық, адасып жүрген тіркес жоқ. Сөздің техникасын, қарапайым, қазақы тілді жақсы білетіндігі, шебер қолданатыны байқалады. Жасанды тіркестер, журналистік «паразит» сөздер, басы артық терминдер жоқ, бәрі табиғи тілдік элементтер.

Кезінде З.Қабдолов Бейімбет туралы: «Қазақ кедейінің жұмсақ юморы, халық даналығы дарыған, еңбекқор және арманшыл қарапайым ауыл қазағының ойы мен мүддесін білдіруші» десе, қазір Арман да кейбір ауылдарда сақталған, қарапайым қазақтың өзіне ғана тән мінез-болмысын білдірушілер қатарында. Дәлірек айтқанда, ол қарапайым өмірлік ситуациялардан тосын тереңдіктер, нәзік лиризм, поэзия мен саф сұлулықтар тауып алады. Оның кейіпкерлерінің ғажабы сол, есеп­-қисабы жоқ, жасандылығы жоқ және сол, сезімге шорқақ кейіпкерлерден, жазушы рухани мазмұн көреді.

«Аңшы»

Арманның баяндау стилистикасы байыпты, орнықты. Ауылдың әңгімешіл шалдары сияқты оқиғаны аптықпай, баппен, дәмін кетірмей баяндайды. Бұл әңгімеде де солай. Әбдірәш сиырын қайтарып сап келе жатады да, Сәрсенғалидың қорасының маңына бірнеше адамның үймелеп  қалғанын көреді. Сөйтсе, көрші қорасына түлкі кіріп кетіпті.

«Осы жерде айта кету керек, Әбдірәш – төңірекке танымал аңшы еді. Әрі мерген» деп қояды автор. Драматургиядағы ілгек деп осыны айтады. Не керек, аңсыраған аңшы мылтығын алып шыға келеді. «Табанына  киіз байлап алғандай» деген суреттеуден-­ақ Әбдірәштің «кәсіби» машығынан айырылмағанын аңдайсыз.  Өзіне сенімділігі де орасан: «Көзіне бір көрінсе болды, жалпасына түсіреді ғой». Оқиға шиеленіскен тұстағы сипаттауы да ерекше: «Мылтығын ақырын қидың шетінен шығарды да, түлкіге кезей… Кезене берді де айқай сап атып шықты: - Әй, сорлы! Өй, адам өлтіре алмай жүрсің бе?»

Түлкіні енді ата бергенде, көршісі ербеңдеп шыға келсін. Шатақ мінезді аңшының сөйлеуі де өктем. «Сорлы» дейді, «сол немее» дейді. Қысқасы, сол қашып кеткен түлкі күні бойы мазасын алады. «Қазақ осы - өзімсінген адамға, Насыбайға бола өкпелеп қалатын» дейтін Қадыр ақынның айтатыны тұп­-тура Әбдірәш. «Аңшыға тән асау көңіл тыныш табар түрі жоқ. Таңертең түлкіні көрген бетте көз алдына қалай тыраң еткізетіні елестеп кеткен. Қарашы, әлгі неменің не істегенін. Ендігісі терісін сыпырып отырар еді» деп қояды. Таңданарлығы, Арман жастығына қарамай, осындай ересек кейіпкерлердің жүйке жүйесіне еркін сүңгіп кетеді. Әбдірәш соқтығысар жан таппай тұрғанда, көзі көршісінің алабайына түссін. «Мылтығын тура алабайға кезеді. Қашықтық тым алыс. Бірақ оқ жетеді. Шынжырын үзіп жіберердей боп ұмтылып үріп тұрған итті гүрс еткізді». Чеховтың шарты орындалды. Оқтаулы мылтық атылды. Жазықсыз итке жаныңыз ашып бара жатқанда, ары қарай оқисыз: «Әндетіп үйіне беттеді. Сәрсенғалиға деген өкпесі де тарқаған. «Өзім басқа алабай сатып әперем,» – деді іштей – «Бұнысы бәрібір қабаған боп кетіп еді. Біреуді қауып алмай тұрғанда, қайта дұрыс болды».

Не дейсіз енді? Дауа жоқ. Мұндай әпенді мінездер қазақ ауылында ғана болуы мүмкін. Ұлттық болмыс дегеніңіз осы. Әбдірәшке бір жағы ашуыңыз келеді, бір жағы айыптайсыз да, бірақ жек көре алмайсыз. «Аңшының» трагедиясы ­ ол жанымен дала қазағы. Бостан адам. Ал аңсыз ауылдың түрме тектес мағынасыз тірлігі, оны құса қылады. Ол идеал, мінсіз кейіпкер емес, сонысымен де сізге жақын. Бірақ қарапайым болғанымен «кішкентай адам» да емес. Өзіне ғана жарасатын бөлек өлшемдегі ірілігі бар.

Сол сияқты, Сәрсенғалидың да алабайға деген қатынасы қызық. «Күндіз байлаулы тұрады. Түнде қораға қамалады. Неге қамайсың деп сұрағандарға Сәрсенғали: «Ұрлап кетсе қайтем. Жыл сайын алабай сатып ала беретін ақшам жоқ» - деуші еді». Адам итті өзін қору үшін асыраушы еді, ол итін қориды. Қысқасы, Арманның кейіпкерлерін оқып отырып, Тынымбайда, Бейімбетте, Оралханда бар әпенділер еске түседі. Және сөзсіз олардың шынайылығына сене отырып, табиғи қалпынан ажырамаған дала қазағымен қайта қауышқандай қуанышқа бөленесің. Олар аяуы. Өйткені бұл әпенділерінің күнделікті тірлігінің өзі күрес, өзі болып қалу үшін, қазақтың бойындағы табиғилық, өзгешелік үшін күрес.

Алабайдың «қазасынан» кейін оқиға қалай өрбіді? «Әйтеуір, Сәрсенғали алабай емес, бір жерден құмай тазы алдырыпты деп естідік. Әбдірәш көршісі екеуі келер жылғы қансонарға баптап жүр деген. Бірақ ауылға аң кіретін болса Сәрсенғали жағаласпайды екен, Әбдірәш жалғыз өзі аулайтын көрінеді». Конфликтінің келісіммен аяқталуынан Арманның өмірден жарқын бояуларды көруге ұмтылатынын байқайсыз. Автор өз кейіпкерлеріне ирониямен және ең маңыздысы, үлкен құрмет және сүйіспеншілікпен қарайды.

«Алғашқы қар»

Бұл аталған үштіктегі композициялық құрылымымен ерекшеленетін шығарма. Әңгіме шартты түрде төрт бөлімге бөлінген. Біріншісі, Арманның әдетінше, дауыл алдындағы тып­тынық сурет. Ауылдағы алғашқы қар туралы естелік. Өзінің ілмиген кезі екенін, бұлар отын тасып жүргенде қардың кенеттен жауғаны, «әкесі мен достары қайда екені есінде жоқтығы»... бәрі­-бәрі шынайы. Суриковтың картинасы сияқты әсер береді.

Екінші бөлімде тағы бір қыс суреттеледі. Ауылдың әдепкі тіршілігі. «Ел соғымдарын сойған, бірін-бірі шекеге шақырысып жатқан шақ екен. Көрші-көлемнің барлығы дерлік бұл салтты атқарып тастапты. Тек бір үй ғана... Түменбектің үйі. Жылда солай. Ол үй шақырады деп ешкім күтпейді де». Осы тұста оқырманда оқыс сұрақ туады. «Неге күтпейді?». Себебі, «Түменбектің өзі кемтар адам. Көзі көрмейді», «Аздап арақ ішетіні бар»... «Әйелі ешкіммен араласпайтын, томаға-тұйық адам». «Үлкен қызы күйеуге шыққан деседі. Ақылы кемдеу болатын. Одан кейінгі ұлы – Дидар. 7-сыныптан кейін оқудан шығып кеткен... Одан кейінгі баласы... Мүгедектерге арналған арбада отырады». Автордың бүтін отбасыны бір абзацпен ғана суреттей білуінің сыры − мінездемелік детальдардың көптігінде. Сол үйдің атұстары Дидарды көргендегісін қараңыз: «Шанаға арқан жалғап, санына орай, тақымына басып алыпты. Шанада «престелген» шөп. «Е-е-е, қыс басталмай жатып, шөптері біткен екен ғой» деп ойлап едім ішімнен»... Мүмкін, ауылдағы басқа адам мән бермес еді, біздің лирикалық кейіпкер бұл суретті аңғармай қоймайды.

Қош, үшінші бөлімде баяндаушыңыз қалада жатады. Тағы да қыс келген болуы керек. «Көршілердің бәрі де қысқа дайын шығар. Олар ондайға ерте қамданушы еді ғой. Тек бір үй... Түменбектің үйі. Бірақ ол үйде биыл от жағылмауы да мүмкін. Өйткені былтыр көктемде Түменбек мас болып отырып от жаққан екен, түнде түтін ішке соғып, иіс тиіп қалыпты».

Түменбектің отбасын сол шаңырақтың ішінен суреттеуге де болатын еді. Бірақ автор бұл сюжетті, сырттай бақылаушының қабылдауы арқылы­-ақ  жеткізеді. Және соның өзінде жүрек шымырлап, тамағыңызға тас тығылады. Неге дейсіз ғой? Өйткені сол оқиғаны жан ­дүниесімен қабылдап, сізге жеткізіп отырған баяндаушының да жүрегі ауырады ғой. Әңгімедегі кілт кейіпкер сол автор, ол немқұрайлы болса, әңгіме де шықпайтын еді. Бұл жерде нысан ­ Түменбектің емес, баяндаушы автордың психологиясы. Көрші тұрмысын жіті бақылап, қиыншылығының бәрін біліп жүрген бала, уайымдайды, бірақ тікелей әрекетімен соларға болысуға, қол ұшын созуға бата алмайды. Әңгімеде «кешіріңдер» деген сөз жоқ, бірақ бұл әңгіме жоқтау, бұл әңгіме кешірім сұрау. Сіз автордың өз кезінде бір ауыз жылы сөзімен болса да, көршісінің отбасына демеу бола алмағаны үшін, аруақтардан кешірім сұрап тұрғанын сезесіз. Айтылмаған махаббат қандай аяулы болса, айтылмаған «кешірші» де сондай. Психология дегеннен шығады, бел шешіп іске кіріскеннен гөрі рефлексияға берілуді көбірек ұнататын қазақ мінезінің тағы бір қыры – осы емес пе еді?

Ал төртінші бөлім үш қысқа ғана сөйлемнен тұрады. «Әкем хабарласты. Ауылда алғашқы қар жауыпты. Ылғи осылай күтпеген уақытта жауады...». Қар бұл әңгімеде поэтикалық, философиялық мәнге ие. Мағжанның поэзиясында дала қандай болса («Дала. Дала. Сар дала! Жапан түзде бір қара...»), мұндағы алғашқы қар да сондай. Қыс мезгілі (теңдік белгісі) өмір сияқты, кез келген мезетте мұрттай ұшыруы мүмкін. Әлсін-әлсін кейіпкердің есіне нашар тұрмысты Түменбектің үйі түсіп кете беретіні де содан. Демек, бұл әңгімеден сіз әлеуметтік проблеманы көресіз. Автор ешкімді кінәламайды, мемлекетті, билікті айыпты қылмайды. Бірақ дүниеде кедейлік пен бақытсыздық бар екенін айтады. Және содан дерттенеді.

 «Шебер болғың келе ме, шындықты ғана жаз. Басқа еш нәрсемен таңқалдыра алмайсың» дейді Шукшин. Жазушы болам деген кейбір жастардан жасанды диалогтар, қиялдан туған ситуацияларды көрсеңіз, Арманда бәрі шынайы. Ол өмірді ғана жазады. Өйткені аңғарымпаздығы, тақырып, кейіпкер таңдауда түйсігі алдамайды. Ойы толысқан, позициясы анық, таптаурын жолдарға жүгірмейді. Онысына оқиғаны шебер өре білуін, шешен әңгімешілдігін, оқырманын жылтырақпен алдамай, қарапайым баяндаумен­ақ баурап алатынын қосыңыз. Осының бәрін ескере келе, жас қаламгердің болашағы зор екеніне кәміл сенесіз. Ендеше, «жаз, жаза түс» дегеннен басқа айтарымыз жоқ.

Әсия Бағдәулетқызы