ӘШІРБЕК СЫҒАЙДЫҢ АМАНАТЫ

Өнерге деген көңіл (әсіресе, ауылдық жерлерде) пәлендей емес. Әйтсе де, мен де сол ауылдан шықтым. Менің әріптестерімнің көбі... Асанәлі де, Сәбит те, Матан да... тағы басқалар да...

Тілің, түсінігің жақсы екен. Жазуға деген қабілетіңді де құптаймын. Оны тастама. Өнер мен әдебиет – егіз. Мырғалымсай мектебінде (кейіннен Кентау) жүргенде мен де әдеби үйірмелерге белсене қатысқанмын. Өлең жазуға да талаптанғанмын. Ол жас кезіңде міндетті түрде басыңнан өтуге тиіс жағдайлар. 

Ал, өнер табиғаты тегінде аса нәзік құбылыс. Ол – еліктіргіш, еліттіргіш. Үстірттікті жақтырмайды. Өнерге оңай деп талаптанба, қиын деп талаптан! Құр сырттай құмартушылық алысқа апармайды. Әсіре қызыл, әлем-жәлем жеңілтек ойлармен өнер дүниесіне кірігу екіталай нәрсе. Өнер жайлы әдебиеттерге зер сал. Олар сирек, әрине. Дегенмен, газет-журналдарға шыққан өнер мақалаларын назарыңда ұста...» 

Кентаудың Хантағы деген ауылында тұратын сегізінші класс оқушысы Әшірбек Сығаевқа сонау Алматыдан, Қазақ драма театрының артисі Райымбек Сейтметовтен келген осы бір хатты тебіренбей оқу мүмкін еместей. Белгілі театр сыншысы, көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері Әшірбек Төребайұлы Сығай жарты ғасырға жуық сақтаған осы хаттың салмағы атан түйеге жүк дерлік. Осы хатты алғанда Әшағаң 15-тегі бозаң жігіт.  Ал Райымбек ағамыз оқуын екі-үш жыл бұрын ғана бітірген жас артист. Бірақ, ағаның ініге аманаты дерсің. Ұлы артистің артынан ерген талантты бауырына берген батасы дерсің. Өзінің әлі де тәжірибесінің жоқтығын алға тарта келіп те, ақыл-кеңесін беруден танбапты. Өнердің оқуына түсу үшін не істеп, не қою керектігін тәптіштеп түсіндіріпті. Міне, мектептегі көркемөнерпаздар үйірмесінің көрігін қыздырып жүрген көрікті жігіт, осылайша, болашақ жолын нақтылап алады. 

Жалғыз әпкесінің жан құрбысы Әсемгүлдің бір ауыз сөзімен өміріндегі ең үлкен, ең ұлы таңдауды жасаған Әшаға – Әшірбек Сығай қазақ өнерінің ғана емес, мәдениеті мен әдебиетінің де білгірі, жанашыры, жылнамашысы болды десек, қателеспейміз. Бұл сөзімізге әз ағаның «Толғам», «Сахна саңлақтары», «Таңғажайып театр» сынды кітаптары дәлел. Әшірбек Сығайдың он  бес кітабы баспа бетін көрген. Оның ішінде өзінің өнердегі жолбасшысы болған ұстазы туралы «Райымбек Сейтметов» деген ғұмырнамалық кітап та бар. Сәбира Майқанова туралы, әнші Сәкен Қалымов туралы да жеке кітап жазды. Ал қазақ театр өнерінде Әшірбек Сығай жазбаған, Әшірбек Сығай тоқталмаған өнер адамы кемде-кем. Жоққа тән. Театр әртістерін былай қойғанда, әдебиетшілер, ғалымдар, жалпы мәдениеттің қайраткерлері туралы портреттері өз алдына бір төбе. 

Көзі тірісінде шыққан соңғы кітабы «Таңғажайып театр» болса, Әшағаңсыз өткен бір жылда шыққан алғашқы кітап – «Жансарай». Аты айтып тұрғандай, осы аттас бағдарламаның кітап нұсқасы. «Әшекеңнің соңғы кітабы біздің баспадан шықты ғой. Сол кезде осы «Жансарайды» да кітап етіп шығару жөнінде ұсыныс айтқанбыз. Қуана келісті. Өзі жасап беретін болған. Бірақ, аяқ астынан мынадай жағдай болды. Дегенмен, өзінің аманаты болғаннан кейін біз осы кітапты Әшағаңның жары Күләштің қатысуымен дайындадық. Шәкірттері де атсалысты», – дейді кітапты шығарған «Ана тілі» баспасының директоры, жазушы Жақау Дәуренбеков. «Ана тілі» баспасы «Хабар» агенттігінің қолдауымен, Әшағаңның отбасының демеуімен осы кітапты баспаға дайындап, жуырда ғана жарыққа шығарды. Алматыдағы Ұлттық кітапханада «Жансарайдың» тұсаукесері де өтті. «Жансарайда» жалпы саны елуге жуық тұлға төбе көрсеткен екен. Оның ішінде академик, күні кеше ғана дүниеден өткен Тұрсынбек Кәкішұлы, Өмірзақ Айтбайұлы бастаған 7-8 адамның түскен хабары сақталмаған. «Хабардың» архивінде де қалмаған. Көзінің тірісінде мұны білген Әшаға қатты ашуланған екен. Қалған қырық адамның сұхбаты осы кітапқа топтастырылды. Олардың ішінде Төрегелді Шарманов, Камал Ормантаев бастаған әр саланың көрнекті қайраткерлері бар. Әр сұхбатқа айрықша дайындықпен келгені көрінеді. Хабардың өн бойынан аңғарылып тұрады. Мол мәлімет аласың. Тіпті, кітаптағы нұсқасын оқып отырғанның өзінде, Әшағаңның үні құлағыңа келеді. Тынысын сезесің. Үлкенге де, кішіге де тең қадірлі қайраткердің өзінің болмысын да танисың, кейіпкердің де ішек қырындысына дейін көрініп тұрады. Әзілі қандай! Адамның намысына да тимей, аса жауырды жаба тоқымай да, бірақ ащы шындықты да жасырмай қоятын шеберлікке қайран қаласың. Мәселен, Көпен Әмірбекке қойған сауалдарынан бұл шеберлік анық аңғарылады. Бауыржан Ибрагимовпен сұхбатында да соны байқаймыз. «Астана-Операның» қазіргі басшысы Төлеген Мұхаметжановты да біраз тығырыққа тірейді. «Ел ағасы болып қалдыңыз, ақсақалдық жасқа жетіп қалдыңыз. Франколар жақсы, әрине. Бірақ, өзіміздің Мыңжасарлар, Төлегендер бар емес пе?!» – деп ой тастайды. «Мұхаметжанов өзіміздің кадрларға қоя тұр депті, Италиядан маман әкелмекші екен» деген қауесеттің рас-өтірігін сұрайды. Сұрақты қабырғасынан қояды. 80 жылдық тарихы бар Абай атындағы опера және балет театрының хал-ахуалы жөніндегі мәселені де өткір көтереді. «Бар жақсысын өздеріңізге алып алсаңыздар, ертең жаман-жәутіктерден бітіргендер қайда барады?» – деп те сұрайды. «Астана-Операға» қосылған Күләш Байсейітова атындағы театрдың жағдайына да алаңдаушылық білдіреді. Сұхбаттың өн бойынан өнерге деген шын жанашырлық аңғарылады. 

Белгілі жыршы-жырау Алмас Алматовпен, дәстүрлі әнші Қайрат Байбосыновпен, ғалым Мұрат Жұрыновпен әңгімелері әсерлі. Театр қайраткерлері Сәбит Оразбаев, Асанәлі Әшімов, Есмұхан Обаевтармен әңгімесі өзінше әдемі. Тұңғыш ғарышкеріміз Тоқтар Әубәкіровпен сырласуы қандай! Спортшыларымыз Жақсылық Үшкемпіров пен Бақтияр Артаевты қалай ашқан? Академиктеріміз Төрегелді Шарманов пен Камал Ормантаевтың жан сарайына да жақсы үңіле білген. Кәкімбек Салықов, Қойшығара Салғараұлы, Қажығали Мұханбетқалиұлы, Әкім Тарази, Несіпбек Айтұлы бастаған қалам ұстаған қауымның, Әбсаттар қажы Дербісәлінің, опера әншісі Кенжеғали Мыржықбайдың әңгімелері қандай! Жазушы-драматург Роза Мұқанованың, актер Тілектес Мейрамов пен актриса Ғазиза Әбдінәбиеваның ішкі жан дүниесін жайып салуы ерекше әсер етеді. Осында аты-жөні аталған-аталмаған ағаларымыздың біразы «Жансарайдың» тұсаукесеріне арнайы келіп қатысып, өз ойларымен бөлісті. Әшағаның өзінің мінезіне, болмыс-бітіміне сай жүрекжарды әңгіме болды. Салиқалы сөз де, әдемі әзіл де айтылды. Жазушы Қуанышбай Құрманғалиұлы Әшірбек ағаның «Лениншіл жаста» жарияланған алғашқы рецензиялары туралы әдемі естелік айтты. Академик Өмірзақ Айтбайұлы салиқалы сөз айтса, кітапты бір деммен оқып шыққан белгілі сыншы Әлия Бөпежанова алғашқы әсерімен бөлісті. Бәрінен де бұрынғы Мәдениет министрі, мемлекет және қоғам қайраткері Жексенбек Еркімбековтің әңгімесі әсерлі болды. Талай жыл Әшағаңмен бірге қызмет істеген, Әшағаң аузынан тастамай айтып жүретін ақсақал: «Әшірбектің еңбегі еленді, театр сыншысы бола жүріп Мемлекеттік сыйлықты алған тұңғыш адам. Адал, ақжарқын еді. Еш уақытта елдің сыртынан ғайбат айтпайтын. Бірақ өз пікірін тіке, ашық айтатын. Еш бүкпелемейтін. Сондықтан да халық жақсы көрген шығар. Мынау кітабы халыққа жетсе, келешек ұрпақ үлгі-өнеге аларына сенімдімін», – деп сөйледі. Тұсаукесер кешін жүргізген ақын Жанарбек Әшімжан да Әшағаның болмыс-бітіміне, атқарған қызметіне қатысты мол мағлұмат беріп отырды. Біз тұсаукесер рәсімінде айтылған қайсыбір пікірлерді сол күйінде жариялауды жөн көрдік. 

Асанәлі Әшімов, КСРО және Қазақстанның Халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты: 

ЖЕТІМСІРЕП ҚАЛДЫҚ...

–Театр қауымы Әшірбекке өмір-бақи қарыз. Әшірбектің талқылауы, театр өнері жөніндегі білімі ерек. Халықаралық театр фестивальдерінің қай-қайсысында да қазылар алқасын басқарып, ортасында отырды. Бұрынғы одақ көлеміндегі театр сыншылары арасында дәрежесі үлкен. Өзім актер ретінде, дос ағасы ретінде әр спектакльден кейін, әр премьерадан кейін Әшірбектің пікірін күтетінмін. Біздің өнеріміз халық үшін ғой. Бірақ сол халыққа өнеріміз шыңдалып баруы үшін соны шыңдайтын Әшірбек сияқты білгір театр қайраткері керек. Қазір біз жетімсіреп қалдық, шынын айтқанда. Әсіресе, біздің буын. Жастардың өз қатарластары, құрдастары бар. Ал мен Әшірбекті көп жоқтаймын. Кейде түсіме кіреді. Әшірбектің кетуі біз үшін шок болды. Шыншыл, адал, таза азамат. Министрлікте істеді, өнер академиясының ректоры болды. Бір министр келгенде соның сауатсыздығына налып, «осы жерде мен істемей-ақ қояйын» деп, қызметін тастап кетіп қалды. Ондай ерлік әр адамның қолынан келмейді. Бүгінгі тұсаукесерге халықтың көп жиналғанына ризамын. Тағзым етіп жатырмыз. 

Біз көп нәрсеге ұқыпсыз халықпыз. Баяғы Ақселеу Сейдімбек пен Жәнібек Кәрменовтің әңгімесі қандай керемет еді! Сол жоқ болып кетті, күйіп кетті. «Жансарайдың» да біраз саны күйіп кеткен екен. Музей жөнінен, архив жөнінен біздің халық сондай салақ. Ол үшін арнайы орын, арнайы температура қажет. Біздің бүкіл кинофильмдердің негативі Мәскеуде сақтаулы. Тыраштанып соны Мәскеуден алып келеміз. Ақша төлеп сатып аламыз. Өйткені, өзімізде жоқ. Телевидениеде түсірілген нәрселерді сақтауда да салақтық көп. Сақталатын жер жоқ. Ал мынау – кітап. Кітаптың сақталуы басқаша. Қуанып отырмын. Бәрімізге керек кітап бұл. 

Өмірзақ Айтбайұлы, академик: 

АДАМ ІЗДЕГЕН АДАМ ЕДІ

–Мен Әшірбекті адам ретінде сағындым. Іскерлігі, атқарған қызметі өз алдына бір дүние ғой. Сан түрлі ортада жүріп, өзінің адамдық қалпын сақтай білген еді. Қайбір күні Әшірбектің балалары, шәкірттері телефон соғып, естелік кітап жазылып жатқанын айтты. Соған «Сабырлы сөздің салмағы» деген тақырыпта үш-төрт бет жазып бердім. Әшірбек адам іздейтін, адамның ішкі жан дүниесіне еніп, содан өзіне керектің бәрін табатын. Әрбір адамның бойынан адами қасиет іздейтін өзгеше сезімталдығы болатын. «Көке» деген сөзімен-ақ жан дүниеме ерекше жылу беретін.  Айналайын, Қанат, әкең адам іздеген адам еді. Сол қасиеті өзіңе, барлық ұрпағына жұғысты болсын. Әкең адам іздеп қана қоймай, солардың бәрінің тілін табатын. Содан ләззат алатын. Өзі танып-біліп қана қоймай, бүкіл қазаққа насихаттайтын. «Осындай-осындай адамдар бар, осындай тірлік кешті, осындай іс бітірді» деп жүретін. Мен Әшірбекті жоқтайтын адамдардың болғанына мың да бір шүкіршілік деймін. 

Есмұхан Обаев, Қазақстанның халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты: 

КӨП НӘРСЕНІ АЙТА АЛМАЙ КЕТТІ

–Әшірбек жұмбақ жағдайда кетті, көп нәрсені айта алмай кетті. Мынау кітаптың мұқабасындағы суретіне қарасаңыздар, көзінде бір мұң бар. «Не болды, қалай болды, неғып кеттім, неге аз жасадым?..» дегенді оқимын көзінен. Әшірбекті көрген, онымен ұзақ жыл дос болған адам ретінде маған айрықша ауыр. Кездескенде «Аманбысың, ескі досым Гартензия?!» деуші еді. Отырып, бір-екі кесе ыстық шәй ішкеннен кейін әндетуші едік. Пойызды жарып жіберуші едік. Сөйтіп жарқырап жүрген Әшірбегіміз Алланың жазуымен кете барды. Бірақ, артында мол дүние қалды. Кітаптан да биік үш ұлы қалды. Жары Күләш отыр. Сіздер тұрғанда, біз тұрғанда Әшірбектің есімі ұмытылмайды. 

Дулат Исабеков, жазушы-драматург, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты: 

«БӘРІНІҢ РЕТІ КЕТТІ-АУ» ДЕП ЕДІ...

–Әшірбек сияқты тұлға қазақ өнерінде өте аз. Жақауға қатты риза болып отырмын. Бұл оңай жұмыс емес. Оның алдында да театр сыншылары болды. Бірақ, Әшірбектің жұлдызы бәрінен биік десек, басқаларды төмендеткеніміз емес. Орны қазір үңірейіп бос тұр. Ұзақ уақытқа дейін бос тұратын сияқты. Әшірбек сияқты барлық жағынан жан-жақты хабардар адам дүниеге келе ме, келмей ме, білмеймін. Кейбіреулер театртану саласының маманы болса, сол саладан басқа ештеңе білмейді. Кинотанушы болса, киносынан басқа дым білмейді. Горизонт тар, эрудицияның шеңбері шектеулі. Ал Әшірбек ішкі-сыртқы саясаттан бастап, кадр мәселесі дейсің бе, экономика дейсің бе, бәрін біліп, танып, содан кейін айтатын. Сағат ондардан кейін бір-бірімізге телефон соғушы едік. «Ал, шәйіңді ішіп болдың, көңілің жайланған шығар. Хабардың бәрін көріп болдық. Елде мынадай өзгеріс болып жатыр екен. Сен не дейсің?» – десуші едік. Ұзақ-ұзақ пікір алысушы едік. Әшірбектің министрдің орынбасары қызметінен кетуі жөнінде ел арасында аңызға бергісіз әңгімелер бар. Кездейсоқ министрлер келген кезде өз еркімен кетті ғой қызметтен. Меніңше, бұл кадр мәселесіндегі алғашқы орашолақтарға Әшірбектің алғашқы қарсылығы. Сол кезде сөйлескенімізде: «Әй, енді бәрінің реті кетті-ау. Ендігі заман осылардікі болады-ау», – деген еді. Міне, содан білместердің заманы басталды, енді біз оны жеңе алмаймыз. 

Әшірбек бүкіл Қазақстанның театрларындағы жағдайды бес саусағындай біліп отыратын. Соған араласатын да. Тамырын тап басатын. Кей актерларға рөлді жұлып алып беретіні бар еді. Жастарды тартатын. Сәкен Жүнісовтің «Өліарасында» Кеңес Жұмабековке рөлді тартып алып берген. Мүлік Сүртібаевты шақырамыз деп отырған жерінен «қашанғы Сүртібаевтар ойнай береді, жастарды неге тартпаймыз?» деген еді. Сөйткен Кеңес Жұмабеков Лениндік сыйлықты алды. Ол кезде Лениндік сыйлық екінің біріне маңдайына жазылмаған бақыт болатын. 

Өлімнің бәрі өкінішті. Бірақ, Әшірбектің ойда жоқта, айыл-тартпасын жимастан кетіп қалғаны үлкен өкініш. Тек театр қауымы емес, ойлы азаматтардың бәрі де жетімсіреп қалды. Мұқан Иманжановтың бір сөзі бар. «Бір адамды жек көрсем, пальтосының түймесіне дейін жек көремін» деген. Мен де сондаймын. Принципі, адалдығы болмаса, кей адамдарды қанша жақын тартайын десем де, тарта алмаймын. Қабылдай алмаймын. Ал Әшірбек елдің бәрімен дос болатын. Мен соған таңғалатынмын. Ол тіпті көше кезген адамның да тілін табатын. «Егеменнің» бұрынғы редакциясының алдында келе жатыр едік, алдымыздан бір бомж шыға келді. Әшекең оған амандасып, жағдайын сұрап жатыр. Мен тықыршып тұрмын. Өзі көше кезіп кеткен адамдардың көбі ақылды болады ғой, анау да Әшекеңді тани кетті. Амандық сұрасты. «Бізбен бірге жүрсейші» деді Әшекең. Мен күйіп тұрмын, мазамызды алатын болды-ау деп. «Жарайды, өзің сыра алып ішерсің» деп қолына ақша ұстатты. Міне, Әшірбек сондай болатын. Ондай мінез әркімнің қолынан келе бермейді. 

Міне, «Таңғажайып театрды» парақтап отырмыз. Мұхтар Әуезов атындағы академиялық драма театры бастаған бүкіл облыс театрларының шеруі... Қазақ жеріндегі ұлт театрларының барлығы қамтылған. Одан кейін жекелеген қойылымдар мен тұлғалар жөнінде толғайды. «Жарқын тұлғалар» бөлімін Елубай Өмірзақовпен бастап, Досхан Жолжақсыновпен аяқтапты. Құрманбек Жандарбеков, Шәкен Айманов, Байғали Досымжанов, Хадиша Бөкеева, Нұрмұхан Жантөрин бастаған театр қайраткерлері, Әбділдә Тәжібаев пен Оралхан Бөкей бастаған әдебиеттің ардақтылары, «қырғыз киносының құлагері» Сүйменқұл Чоқморовқа дейінгі тұлғалар тегіс қамтылған. Тұтас бір энциклопедия. Бүтін бір институттың атқаратын шаруасын бір өзі атқарып кете барды. Атқаратыны әлі де көп еді. Қазір екі бірдей кітап баспаға дайындалып жатыр. Естелік кітабы да, жеке кітабы да шығары сөзсіз. Сонымен бірге, өзінің бір шәкіртіне табыстап, бөлім-бөлімге дейін бөліп беріп, дайындатып жатқан кітабы бар екен. «Мен әп-әзір өлейін деп жатқан жоқпын. Дегенмен де, осыларды жинап бір шығарсам деймін», – деген екен өзі. Бұл аманат та міндетті түрде орындалады. Өйткені, ол Әшірбек Сығайдың аманаты! 

Суреттер Асылхан Әбдірайымұлының жеке қорынан алынды.