Мақалалар

НЕМІС ТЕКТІ ҚАЗАҚТЫҢ АҚСАҚАЛЫ

НЕМІС ТЕКТІ ҚАЗАҚТЫҢ АҚСАҚАЛЫ

 

b2ap3_thumbnail_preview-image.jpg«Менің өмір жолым үш торап, үш сала, үш соқпақ – неміс, қазақ, орыс. Энгельс шаһарынан бастау алған неміс сүрлеуім көп ұзамай үш тарамданып кетті. Содан бері үш орманды кезіп жүргендеймін. Қоржынымда үш ұлттың қасиеті сақталған». Бұл да – Бельгердің өз сөзі. Қанша кітап жазды, қанша рецензия жазды, биыл қаншауын жазуы керек, қанша мақала жоспарлап отыр, қыл аяғы кіммен сөйлесуі керектігіне дейін жіпке тізіп қоятынына қарап, тағы да «неміспісің деген!..» дейсің. Бірақ, бүгінгі күні аса өзекті тайм-менеджмент дегеніңіздің көкесі осы емес пе? Бельгердің жоспарсыз жазылған бірде-бір кітабы, рецензиясы, мақаласы жоқ. Тіпті, аудармаларына дейін. Әлбетте, жасында кейбір өнбейтін аудармаға көп уақыт сарп еткенін өзі де үнемі өкіне айтып отырады. Ал Абайды аударуды Бельгер жанның рахаты деп білген. Жалпы, Абайға деген көңілі алабөтен. «Гете мен Абай» неге тұрады?! «Менің Абайды тануым Гетені түсінуден басталуға тиіс сықылды еді. Қаншама қазақша оқып, қазақ ауылында өстім дегенмен, неміс емеспін бе? Бірақ, бәрі керісінше болып шықты. Мен әуелі Абай арқылы Гетені таптым. Бұл әншейін айтыла салған жылтырақ сөз емес. Басқасын былай қойғанда, Гетенің әйгілі «Жолаушының түнгі жыры» атты өлеңін мен әуелі Абайдың «Қараңғы түнде тау қалғып» деген өлеңін оқып барып, Лермонтовтың «Тау шыңдары» арқылы бойыма сіңіріппін. Қалай десек те, танып-білудің жолы кейде осылай иір-шиыр болады екен», – дейді өзі. Жасыратыны жоқ, біздің ақын-жазушыларымызды, журналист-публицистерімізді былай қойып, жалпы ел алдында жүрген, қоғамның назарында жүрген тұлғаларымыз Абайға аса әуес-ақ. Дәлірек айтсақ, Абайды айтуға әуес. Мектеп бағдарламасынан тыс Абайдың бірде-бір шығармасын оқымаған адамның өзі де «Абай, шіркін, ұлы ақын ғой!» деуге құмар. Әңгімесінің әлқиссасын «Абай атамыз айтпақшы» деп бастайтындар тіптен көп. Ал не оқып жүргенін сұрай қалсаң, жартысынан көбі, тіпті дені Абайды оқып жүргенін айтады. «Қарасөздерін қайталап оқып тұрамын», «Абай жолын» қайтадан оқып жатырмын» дей қояды. Ал нақтылап кеп жіберіп, қай қара сөзінде не айтылатынын сұрай қойсаңыз, күмілжіп сала береді. «Абай жолын» соңғы рет қашан қолына ұстағаны тіптен белгісіз. Ал Бельгер өзін «Абайды түсініп-түйсінетін деңгейге жақындап жүргендей сезінемін» дейді. «Гете мен Абайда» екі халықтың екі ұлы ақынының арасындағы рухани тамырластықты тап басып танып қана қоймай, соны таратып түсіндіре де біледі. Көңілге қонымды етіп жеткізеді. Алыстағы аргентиналықтарды да арғын етіп шығаратын, өзі айтпақшы, «шашынан сүйреп шығарудан» ада. Мәселен: «Иоганн Вольфганг Гетенің Абайдан бұрын өмір сүргенін жоғарыда айттық. Гете, әрине, қазақ фольклорының өнегелерімен таныс емес еді. Бірақ, ол Шығыс поэзиясының жарқылдаған ою-өрнекке, жанып-күйген сезімге, философиялық ықыламға толы нұсқаларын недәуір білген. «Батыс-Шығыс диваны» аталатын бірнеше циклдан тұратын көлемді шығармасы соның айғағы. «Ақынды танып-білу үшін оның ел-жұртын көріп, тану керек» деген поэтикалық дүниетанымның қағидасына айналған әйгілі сөзді Гете осы шығармасында жария еткен. «Құдіретті Шығыс! Құдіретті Батыс!» деп, дүниенің ажырамас бірлігін паш еткен. Ал Абай Гетені оқып білген бе? Абай өлеңдерінен, қара сөздерінен Гетенің атын кездестірмейміз. Замандастары айтқан азды-көпті естеліктерінде де ондай деректер жоқ. Бірақ, Абайдың Гетені білгенін анықтайтын қосалқы мәліметтер аз емес. Солардың кейбіреулерін еске салайық», – деп келіп, Абайдың Пушкинді, Лермонтовты, Гогольді, Толстойды, Салтыков-Щедринді, Белинскийді, Чернышевскийді, Добролюбовты, Писаревті қадағалап, іждағатты оқығанын, ал олардың еңбектерінде Гетенің аты жиі аталатынын алға тартады. Абайдың досы Михаэлистің орыс арасына сіңген неміс екенін де айтады. Ал ең бастысы, «жүз том еңбек жазған Гете мен небәрі екі том қалдырған Абайды салыстыру артық емес» екенін дәлелдейді. Гете мен Абайдың тек өлеңдеріндегі ғана емес, тағдырларындағы ұқсастықты да жіті суреттейді. Екі ұлы ақынның поэзиясындағы көркемдік, түрлік ерекшелікке де баса назар аударылады. «Менің санама Гете мен Абай бейнелері қатар сіңіпті. Бірақ Абайды бұрынырақ танығаным рас... Кейініректе Гетені іздеп таптым. Енді екі ұлттың екі заңғар биігіне қарап отырамын да, таң-тамаша қаламын. Гетені оқысам, Абайды танығандай боламын. Абайды оқысам, Гетені танығандай боламын. Тілі басқа, тілегі бір ақындарды түпнұсқадан оқып, түсінгенім үшін әжептәуір марқайып қаламын. Сол қуанышымды бөлісу үшін осы мақаланы жаздым», – деп түйіпдепті эссесін. Бірақ, «Гете мен Абай» мақаланың да, эссенің де ауқымына сыймайтындай көрінеді. Мұны толыққанды әдеби зерттеу десек те еш артық болмас еді. 

Қазақ прозасының кейбір мәселелері, көркем аударма жөнінде де Герольд Бельгер көп жазды. Және бәрі де шетінен мазмұнды, мәнді, ешқашан өзектілігін жоймайтын дүниелер.

***   

b2ap3_thumbnail_74bcf8d72a0ed000bda98640900dcc5c-big.jpgҮйде Бельгердің жеті кітабы бар екен. Соның ішінде «Казахское слово» атты кітабына қолтаңба қойып берген. «Өлке» баспасында істеп жүргенімде «Қазақ дәптеріне» редактор болу бақыты бұйырды. Пенде емеспіз бе, сол кітабына өзімнің де бір сұхбатым кетіп бара жатқанын көріп, қатты қуандым. Бұрын ара-тұра, араға ай салып, кейде апта салып, Герағаңа хабарласып қоятынмын. Осы Қазақстанның ашық кітапханасына сұхбат беруін өтініп те талай айналшықтадым. Бірақ, өмірінің соңғы жылдарында Гераға қатты қажыды. Сұхбат беруден де аулақтады. Біріншіден, денсаулығы қажытты. Бала күнінен жабысқан дерт жыл өткен сайын асқына берді. Оған қан қысымы мен жүрек қосылды. Екіншіден, сөзге тойды деп түйін жасауға болады. Бос сөзден шаршады. Мағынасыз тірліктен қажыды. Бәзбіреулер Бельгердің қазақтың тойы, шапаны, кейбір қисық-қыңыр мінезі туралы айтқан пікірлерін қабылдамайды. Егер билікті сынаса, Бельгер жақсы. Ал қазақты сынаса, «іштен шыққан жау». Мұны Гераға өмір бойы сезініп өтті. Үшіншіден, азды-кемді реніші де болды деуге болады. Мемлекеттік сыйлыққа екі ұсынылды, екеуінде де қатты көңілі қалды. Егер таза бәсекелестік болса да өкінбес еді. Жоқ, үнемі бетіне күле қарап, артынан сатып кетудің құрбаны болды. Содан да болар, үшінші рет түскен жоқ. Оның себебін сегіз жыл бұрын бізге берген сұхбатында былай деп түсіндірген: 

«Мемлекеттік сыйлықтың додасына екі рет түстім. 1994 жылдан бері комиссияның мүшесімін. Астыртын саясат, интрига, жасырын келгіштеу, телефондау, таныс адамдарын жұмсау, мықтылардың сөзін тыңдау, бәрін-бәрін жақсы білемін. Ол сыйлықты маған бермейтіндерін де білемін. Соның өзінде түстім. Қазақ достарым телефон соқты. «О-ой, Гереке, сен шаппай аласың ғой. Саған деген жол ашық қой. Сенің жөнің бөлек қой. Премия қалтама түсті дей бер», – дейді. Сөйтеді де, жеме-жемге келгенде бәрі маған қарсы дауыс береді. Өйткені, басқа есептері бар: «анаумен бірге оқып едік», «ананың әкесін білуші едім», «мынаумен аталарымыз жоңғарға бірге шапқан екен» дегендей. «Бельгер деген өзіміз ғой, ренжімес» деп сызып тастайды да, сосын маған тағы да телефон соғады. «Әй, бұл не деген оңбағандар, а?! Не деген ұятсыздар-ей! Әй, осы қазақтарда ұят жоқ. Сен енді қазақтың бәріне ренжіме. Бірен-саран «сболыштар» ғой олар», – дейді. Міне, бұл да қазақтың бір ерекшелігі. Қазақты бұған тарихы, табиғаты мәжбүрлеген болуы керек. Кілең төбелес, күрестің арасында жүрді. Неше түрлі адамдар билік етті. Көп нәрсені айтпау, жасырып қалу қазақтың психологиясына сол кезде сіңген, шамасы». Мақтамен бауыздағандай. Бірақ, өтірік емес қой! Намысымызға тиді дей алмаймыз ғой?! Қайта бұрын осындай кем-кетігімізді бетке басқандай етіп айтатын Бельгер бар еді. Қазір ше?!. Біздің қоғамда Герольд Бельгер деген неміс текті қазақ ақсақалының орны ойсырап тұр десек, асыра айтқанымыз емес. 

***    

b2ap3_thumbnail_IMG_2326.jpgБельгерді өз дәуірінің жылнамашысы деп тектен-текке айтпадық. Қабанбай батыр мен Қонаев көшелерінің қиылысындағы ақ үй. Бір бөлмесі мен үш балконы кітапқа, газет-журналға сықа толған үш бөлмелі пәтері. Есіктің аузындағы жұмыс үстелі. Есіктің артында ілініп тұратын қазақы шапаны. Домбыра... Герағаң етбетінен жатып алып жазатын көне диван... Бәрі-бәрі көз алдымда. Сонымен бірге, Шоқан Уәлиханов ескерткіші. Сол маңайда қыдырыстайтын шалдар. Бельгер дегенде осының барлығы көз алдымызға қат-қабат елестейді. Герағаңның көршілері де санамыздың төрінен орын алған. Күнделіктерін парақтап отырып, Сағадат Нұрмағамбетовтің аты-жөні көзіме түскен сәтте кілт тоқтаймын. Үнемі бір ерекше жылылықпен жазады. Зиялылығын айтады. Қарапайым, бірақ мұнтаздай таза Сағадат ағамыз тіп-тік басып кетіп бара жатқандай болады. Шота Уәлихановты көремін. Міне, Бельгерді бойбермей кеңсесіне сүйреп барады. Сәлім Құрманғожинмен әңгімелесіп отырғандай. Сәлім ағамыз, басқа да дипломат көршілері ішкі-сыртқы жағдайды тәптіштеп түсіндіріп жатқандай. Міне,  таяғын сүйретіп үйіне қарай аяңдап барады. Жолай кездескен бір жігіт қолтығына кітап қыстырып жіберді. Тағы біреусі Герағаңның қабағын кіржитіп, біраз уақыт мылжыңдап тұрып алды. Міне, 4-қабатқа көтеріліп келеді. Есігін ашқаны сол, телефон шырылдап жатыр екен. «Мұзафар ғой». Иә, Герағаңның Мұзафар Әлімбаевпен екеуара әңгімесі өз алдына бір төбе. «Мен ғой Мұзафар» деген эссе де жазған болуы керек. Бүгінде тоқсаннан асқан Мұзағаң да Бельгер кеткелі жетімсіреп қалған шығар деп түйдік. Соңғы жылдары қатты араласып, өзіне бауыр тұтқан, рухани іні тұтқан Ермек Тұрсыновты айтпай кеткеніміз жарамас. Герағаң Тұрсыновты жаңалыққа жаны құмар азамат ретінде сыйлап құрметтеді. «Ермек Тұрсынов дейтін талантты драматург, кинематографист, жазушы жігіт бар. Көп нәрсені жете сезінген қаламгер. Ол соңғы 3-4 жылда араб елдерін аралап, терең түйсіне жүріп, Бейбарыс заманына құрылған «Мәмлүк» дейтін роман жазып шықты. Ол тақырыпта жазылған шығарма бізде санаулы, менің есіме түскені тек Морис Симашконың повесі ғана», – деп тасқа да басып қалдырды. 

Бүгінде қазақтардың өздері де ұмытып кеткен марқұм Дәркембай Шоқпарұлы туралы жазғандары қандай! Көлдей мақала не естелік емес жазғаны! Бар болғаны бір абзац, бес-алты сөйлемнен тұратын қысқа ғана қайырма. Соның өзі адамды бағалау, қадірлеу, дәріптеу жөнінен үлгі-өнеге. Мәселен: «Бір ғана «вид» деген сөзге қазақтың 26 синонимі бар. Бір ғана сырғаның қазақта 20-30 түрі табылады. Бір ғана пышақтың ұшы, қазинегі, кежегесі, ілдірігі, жүзі, сағасы, алқымы, жемесі, сырты, сақинегі, құрсауы, дүмі, шығыршығы болатынын марқұм Дәркембай ұста жазып та, суретін салып та түсіндіріп еді бірде. Байыбына барып ойлансаңыз, аузыңызды ашып, жағаңызды ұстайсыз», – деп жазады бірде. Таласбек Әсемқұловті «тілі шұрайлы» деп мақтаса, Дидар Амантайда «жаңалықтың нышаны бар» деп біледі. «Соңғы жылдары ол қатты ашылды. Ауыл өмірін саясатпен ұштастырып, юморға, ащы сарказмға, сатираға құрылған бірнеше туынды жариялады», – деп Тынымбай Нұрмағамбетовті жоғары бағалайды. Әдеби сын саласындағы ауыз толтырып айтатын әдебиетшілер қатарында Тұрсынжан Шапайды, Сайлаубек Жұмабековті, Амангелді Кеңшілікұлын атайды. Өзі ішкі концепциясы мықты деп аса жоғары бағалайтын Мұхтар Мағауин мен Әбіш Кекілбаевқа да үнемі айналып келіп соғып отырады. «Мұхтар Мағауин мен Әбіш Кекілбаевтың білімділігі, шығармашылығы өмірімізге сөзсіз ықпал етті. Өкінішке қарай, көп ретте Әбіш саясаттың иірімінде кетіп, біраз мүмкіндіктерін көрсете алмағаны да рас. Шындық үшін сан мәрте қызып тұрған төстікке түскен Шерхан Мұртазаның қоғамға ықпалы болмады деп ешкім айта алмайды», – депті тағы бір сұхбатында. 

Герағаңның күнделіктерінде кім жоқ дейсің? Өзіміз онша елеп-ескере бермейтін қайсыбір тұлғаларымыз туралы жүрекке жылы тиер пікірлер бар. Тоқаш Бердияров, Тахауи Ахтанов, Қалтай Мұхаметжанов туралы жазбалары қандай әсерлі әрі шынайы! Дүниеден өткен әр қазаққа көңіл айтып, сол туралы бір ауыз пікірін жазып қоюы да асқан ұқыптылығын көрсетсе керек. 

Герағаң қоғамның да, әдебиеттің де, мәдениеттің де, тіпті, өзінің де диагнозын дәл қойып кеткендей көрінеді кейде. «Мені сыйлайтын, әлпештейтін, еркелететін көбінесе қазақ. Кейде жайдан-жай ренжітетін, кінәрат тағатын, күстаналайтын да қазақ. Заңды да болар. Қашанға дейін еркелете берсін?..» дейді өзі. Бірақ, Герағаң «ақылды тентек» еді ғой. Ортамызда жүрсе, әлі езуімізге талай күлкі үйірер еді. Әлі талай қызарақтауымызға да себепкер болар еді. Жатқан жеріңіз жарық болсын, ақсақал!