Құлпынай қосылған мұң

Лира Қоныстың есімі бүгінде жас жазушылардың алдыңғы үштігінде аталады. Олай болатыны, осы уақытқа дейін бірді­екілі кітабы шыққаны рас, бір жылдары баспасөзде белсенді жарияланғаны да рас. Бірақ оның оқылымды болуының негізгі себебі – өз оқырманын табуында. Ол ауылда туып, қалада қалыптасып жатқан жастардың «өз жазушысы». Оның жазғандарынан қала мен ауылдың, шетелдік пен қазақылықтың арасында дағдарып тұрған қазіргі жастарға түсінікті және олардың болмысын дөп басады. Оған қоса,  Лираның әңгімелерінде қазақ прозасында бұрын болмаған кейіпкерлер, оқыс оқиғалар мен заманауи суреттер бар.

Бұл − оның жазуының бір сипаты болса, өзіміз байқаған екінші сипаты –  Лираның қаламынан автордың ешкімге мойынсұнбайтын, жігерлі, батыл болмысы «менмұндалап» тұрады. Мінезсіз, жуас заманда мұның өзі үлкен жетістік. Әлихан Бөкейхановтың «Ұлтқа қызмет білімнен емес, мінезден» дейтіні осындайда еске түседі. Ал енді Лирамыз, мінезді бола тұра неге көбіне пассивті, өз әлемінде тұйықталған қияли кейіпкерлермен әуре? Түсініксіз. Бұл болмыспен ол жалқыдан жалпыға өтіп, қоғамдағы қаны сорғалап тұрған құбылыстарға жақындаса, шығармаларының бағасы арта түсердей көрінеді. ­Жан-жағыңызға қараңызшы, баспасөз бен теледидар тұншықтырылды, оқырман ғаламтордағы арзан даналықпен алданып отыр. Бірақ осы коллапста мәңгі өмір сүруге тиісті емеспіз ғой? Халық өзі сусаған шындығын әдебиеттен табуы керек. Ал қазіргі болмысымен осыны бір айтса, Лира Қоныс айта алатындай елестейді. Бәлкім, біз қаламгердің мойнына тым ауыр жүк артып отырған шығармыз, бірақ ішкі түйсік солай дейді. Ендеше ертеңге деген үмітпен, әзірге Лираның бар шығармаларын місе тұтамыз...

«Адам»

«Ақмоншақ жастан түзілген ғұмыр». Бұл –  «Адам» атты әңгімедегі ең әсем теңеу. Лираның өз шығармашылығын, ерке, назды, мұңды шығармашылығын да дәлме-дәл сипаттай алатын теңеу. Әйтеуір, дәл осы топтамада ұсынылған үш әңгіме де осындай, «сұлудың көз жасындай» әсер қалдырады.

«Адамға» келсек, ой қуаты мықты болғанымен, фабуласы әлсіз шығарма. Әлсіз болатыны, «іңкәр әлем» деп сипатталатын кейіпкер реалистік бейнеге ұқсамайды. Қиялдан, қиял болғанда да ең бір балауса қиялдан туғандай. Оның үстіне мұнда моральдық позициядан басқа іліп алатын ештеңе көрмейсіз: оқиға жоқ, мінез жоқ, қақтығыс жоқ.

«Болар елдің баласы бірін-бірі батыр дер. Тырнағын қанша батырса да солай де» дейтін кейіпкер, «оң бетіңнен ұрса, сол бетіңді тос» деген Иса пайғамбардың өсиетін еске салады. «Адам» – әфсана, адамгершілік жайындағы тәмсіл. Күннен күнге көбейіп келе жатқан адамдардың арасында АДАМға орын жоқ қазір. Дүниеге іңкәр көңілмен қарайтын жан – есуас сияқты қабылданады. Автор бізге соны айтып мұңаяды.

Және оның дүние жайлы көзқарастары таптаурын емес: ар туралы әңгімелерді «қағаздағы жан жұбатар өтірік» дейді, «бақыт іздегендер көп, бірақ бақыт көп емес» дейді... және «адам қашан жаратылған деп емес, қашан жаратылып бітеді деген данауи оймен» алысып жүреді.

«Ол әрдайым кішкене қолдарына қарап күрсініп алатын. Себебі, барлық жұртты құшағына сыйдырғысы келетін». Бұл әдемі образ, кейіпкерін оңай түсіндіріп тұр. Ал келесі жолдарына назар салыңыз: «Ертеңгілік сабағына қарай асығып көше қиылысынан өте берген оны өзі соншалық ғашық болған адамның бірі көлігімен қағып өтіпті. Көлік ішінде ажал отырған екен...». Байқасаңыз, осындай кейбір абзацтарда автор бекзат лиризмнен жадау сентиментализмге қалай түсіп кеткенін білмей қалады: қалыптасқан қаламгер емес, тәжірибесіз талапкер жіберетін қателік. Оның үстіне сюжеті жасандылау, әңгімеде суреттеуден гөрі баяндау басым. Сондықтан қызықты идеяларына қарамастан, шығарманың көркемдік қуаты біз күткендей емес.

«Ертегі»

«Ертегі» балаң кейіпкердің атынан баяндалады. Тіпті кейбір сипаттарына қарап, мұны автобиографиялық баянға жатқызуға болады. Неге десеңіз, әңгімедегі кейбір уақыт­кеңістік белгілерін автордың өмірімен шендестіру оп­оңай.

Мұндағы екі кейіпкер, екеуінің де мінезін айшықтау автордың қолынан келген. Және онысы ұзын­сонар сипаттаумен емес, кейіпкерлердің өз сөзі, өз әрекетінен білінеді. Мысалы, баяндаушы қыздың: «Қара кемпір шолжаңды жарата бермейді», «Қара кемпірге бәрібір» деген сияқты бағалаулары, оның әжесіне деген қатынасын, демек, өзінің ерке, шолжаң мінезін дөп басып тұр. «Алжып қалған» дейтін көрші шалмен болатын диалогта да баяндаушының ирониясы анық:

«- Ә, атаң үйіңде ме?

Өзі жаназасын шығарғанымен ісі жоқ, екі жыл бұрын қайтыс болған атамды сұрайды.

- Ата, менің атам өліп қалды ғой.

- Сөйтті ме?

 Ол кісі кәдімгідей абыржып қалды.

- Қарағым, естіген жоқ едім, иманы саламат болсын».

Бірақ бұл әңгіменің негізгі нысаны ерке қыз емес, Ғайникен. Автор білдіртпей ғана назарыңызды Ғайникенге қарай аударады.

«- Сенде неше түрлі бантик бар?

- Жоқ.

- Бір бантик те жоқ па?

- Иә.

- Менікіндей бант әпер деп апаңа айтсай. Тәттігүл тәтейдің дүкенінде толып тұр. Айтпақшы, ағатайым әкелер доп біздің ауыл тұрмақ, Шымқаланың өзінде де жоқ.

Ғайникен үндемейді».

Байқағаныңыздай, әңгімедегі диалогтар шебер өріледі. Шынайы және кейіпкер мінездемесіне қызмет етіп тұр. Сөйтіп, ерке өскен еркін қыздың көзімен жасқаншақ, ұяң қыздың жан әлеміне үңілесіз. Ғайникен ертегі айтып отырып, әлсін­әлсін тамақ сұрайды: «Сенің үйіңде нан бар ма?», «Сенің үйіңде кәмпит те бар ма?»... Яғни болмысында жасқаншақ емес. Бірақ оны не жағдай жасқаншақ қылып қойды? Қаламгер, ең соңғы абзацта ғана айтады. «Апасы ерте қайтып, өгей шешесіне телінгенімен, көкесі де дүние салған оны көктемге салым бөгде тәтей келіп алыс-алыс жақтағы балалар үйіне алып кеткен». Ғайникен айтатын ертегіде Балшық бала суға кетіп, Күлше қыз бақытты өмір сүрсе, өмірде бәрі керісінше. Лира тағы да, өмірдің  әділетсіз, ал әділетсіздіктің мұңды екенін еске салады. Ең тамашасы, ол мұның бәрін тікірейген тікенек тілмен емес, нәзік іңкәрлікпен жеткізген.  

«Сәтсіз сегіз қадам»

Бұл, Лира шығармаларының атмосферасын жақсы беретін әңгіме. Неге десеңіз, Лираны танытқан сюжетті әңгімелердің көбінде қаланың көңіл­күйі басым еді. Оның «ауылдан шыға алмай жүрген» қаламдастарынан артықшылығы да осы болатын. «Сәтсіз сегіз қадам», бізді сол жаңашыл Лирамен қайта табыстырды.

«Сол күндері киноорталықтарда Ст.Майердің қансорғыштар туралы романының желісімен түсірілген картинаның алғашқысы жүріп жатқан. Мұндай хоррор жанрындағы кадрды тамашау үшін қасыңа ерген жігіттің сыртқы бітімі мен реңінің жақсырақ болуы тіпті де керек емес». Стефан Майер де, «Түнек» фильмі де бүгінгі оқырманға түсінікті, өте таныс атрибуттар. Заманауи бойжеткеннің ойында осындай ниеттің жылт ете қалуы да таңқаларлық жағдай емес.

«...қабырғаларына темекі иісі сіңісті болған кафелерді әсте ұнатпаймын, ондағы ұдайы ойнап тұратын әуендер де көбіне талғамсыз қойылады. Бірақ таңдау көбейген жерде оны ұмытып кетуім де мүмкін, айтпақшы, өткен жолы көрші үстелдегі жігіттің шарап бокалын сырбаз ұстайтын қалпынан көзімді аудара алмай қалғам». Мұндай суреттеулер Дидар Амантайдың «Қастерле мені» деген жинағындағы әңгімелерді, Харуки Муракамиді, Милан Кундераны еске салады. Заманауи өмірдің үзік­үзік суреттері, кейіпкердің көңіл ауаны сайрап тұр.

Әңгімені, айналып келгенде, қыз жанының зертханасы деуге болады. Құпия емес, қыздар жігітпен танысқан мезетте оның қандай күйеу болатынын елестетіп үлгереді. Ал Лира әлі таныспай жатып әрі қарай не болатынын ойлаған кейіпкердің ішкі әлемін айнытпай сипаттаған. Бір адамның бүкіл болмысын, айналдырған тоғыз (негізінде тоғыз қадам суреттелген, бірақ автор, атау айшықты болсын деп, «сегіз» дей салған сияқты) қадамға сыйдыруға болады деп кім ойлаған? Ал Лира, сыйдырады. Өзін бейтаныс жанмен бөліп тұрған тоғыз қадамды аттап үлгергенше, кейіпкер жер­әлемді шарлап шығады. Сол тоғыз қадамға – жиырма төртке келіп, өзін «кәрі» сезінетін, махаббаттан жазуын биік қоятын қыздың бүкіл әлемі қона кеткен. Ол – еркін, нысанаға алған адаммен алғаш болып танысуды үйреншікті жағдай деп қабылдайды. Қысылу-қымтырылу, ұяңдық жоқ. Бәлкім, «Ертегідегі» қыздың есейген шағы дерсіз. Себебі мұнда да автобиографиялық нышандар өріп жүр.

Кейіпкердің әр нәрсеге өзіндік көзқарасы бар. Исламнан басқа діндегілердің адасып жүргеніне сенімді. Махаббаттың қарапайым және ыңғайлысы жақсы деп санайды. Харуки Муракамиге бейтарап, Дэн Браунды менсінбейді. Гүл сыйлауды құптамайды, өйткені адамдар оған лайық емес: «бір құшақ әсемдікті сабағынан айыру қиянат емес пе?». Адамдардың жақсы­жаман болып бөлінбейтінін жақсы біледі.

Осы тұста шығармадан интеллектуалдық прозаның нышандары қылаң беріп қалады. Жазушының адам табиғатын сарренциямен және кактуспен шендестіруі ұтымды шыққан: жақсы деп жүрген адамыңыздың қорқаулығы барын, жаман деп жүрген кісіңіздің жанында да ізгілікке орын барын жеткізеді.

«Оған деген соңғы қадамды алғанда жасанды «adidas» бәтеңкесін киген аяқтарым  бөгелместен алға қарыш жасап кете барған. Ал, Сіз бұл оқиғаның қалай аяқталғанын қалап едіңіз..?». Әңгіме шебер түйінделеді. Сіз, өз әлемінде тұйықталған кейіпкердің, ешкімді менсінбеген жалғыздығын сезінесіз де...  мұңаясыз.

Десе де, прозаны өмірім деп санаған қаламгердің кейбір сөздерді орынсыз қолданатынын байқап, налығанымызды да жасырмаймыз. Мысалы, «Адам» деген әңгімесінде: «Тобырдың жанарына бағынбаған болмысынан тектілік іздедім» дейді. «Тобыр» дегеніңіздің өзі топ болса, топтың «жанары» болуы мүмкін бе? Ал «жанарға бағыну» дегенді қалай түсінеді екен автор? «Сықпытына қарап адам табиғатынан  биігірек ұғымды табу да қиындау» деген сөйлемнің де айтар ойы бұлыңғыр. Немесе «Сәтсіз сегіз қадамда»: «Мұндай хоррор жанрындағы кадрды тамашау үшін...» дейді. Осындағы «кадр» деген сөз орынсыз, өйткені стандартты кинода секундына 25 кадр зу ете түседі. Ал, бір секундтың 25­інші бөлігіне татитын сәттік көріністі қалай «тамашаламақсыз»? «Роберт Паттисонның гуманизмге толы жүзіне қарап...» дейді. «Гуманизмге толы» деген анықтама да сәтті дей алмас едік. Немесе «Қанаттарымен бірін-бірі қағып, жапатармағай ұмтылуда. Ал, ол құстардың кейпіне қарап күлуде» дейді. Осындағы «күлуде», «ұмтылуда» деген формадағы етістіктер сөйлемнің көркін ашып тұрған жоқ.

Тағы да қайталаймыз, Лира оқырманына өз танымының болуымен қызықты. Кейбір жастар әр жерден көріп­білгенін, өздеріне сырттан сіңірілген идеяларды насихаттап жүріп жазушы болғысы келеді. Одан ештеңе шықпайды. Лира Қоныс ондай «кемшіліктен» ада. Бәлкім, жазушыға тақырыптық, формалық, идеялық, тіпті тілдік жағынан іздене түсу керек шығар, бірақ ең бастысы, ол прозаға өз әлемімен келді. Ең кереметі, оның бұл әлемін ешкім де тартып ала алмайды.

 Әсия Бағдәулетқызы