Мақалалар

Тұрсынбек Кәкішев: “Қазақ әдебиетінде Мырқымбай сияқты кейіпкер туған жоқ”

Тұрсынбек Кәкішев: “Қазақ әдебиетінде Мырқымбай сияқты кейіпкер туған жоқ”

 

b2ap3_thumbnail_IMG_4937--_20140411-122719_1.JPG

   – «Көркем әдебиетті тек ұлы ақын-жазушылар ғана жасамайды. Оның ұлылы-кішілі, ірілі-уақты өкілдері болады. Алайда, қазақ совет әдебиеті тарихында әзірге елеусіз қалып келе жатқан тұлғалар бар» дей келіп, бірқатар азаматтарды атап айтқан екенсіз. Соның ішінде сізден Жиенғали Тілепбергенов туралы сұрағымыз келеді. Оқулықтарды жетілдіруге ден қойған, алғаш латын әліпбиін оқыта бастаған, «Садақ» журналын шығарушылардың бірі, «Қазақ», «Алаш» газеттерінде мақалалары басылған. Өзі Орынборда, одан кейін әйгілі Ғалия медресесінде оқыпты. Бірақ, қазіргі әдебиеттану ғылымында Жиенғали Тілепбергеновтің есімі аталмайды. Неге? Ұмытылып кетуінің, ескерусіз қалуының қандай себептері болды?
– Иә, Жиенғали Тілепбергенов «Садақ» журналын шығаруға үлкен үлес қосты. Ол туралы мен көптеген зерттеу жұмысын жүргіздім, «Алтын Садақ» деген кітабым да бар. Жиенғалидың екі томдығын шығардық. Өзі кіші жүздің жігіті болатын. Әкесі өлгенде іште қалған баласы бар еді, Нұрғали деген, ол да қайтыс болып кетті. Жиенғалиды көп зерттеген ғалымдардың бірі бүгінде Ақтөбе университетінде жұмыс істейді. Ниязова деген доцент, менің жетекшілігіммен қорғады. 100 жылдығы кезінде сонау Түмен облысындағы зиратына дейін барып қайттық.
Ғылыми зерттеу деген оңай нәрсе емес. Біздің көп ғалымдар алған тақырыбын зерттеп, соның төңірегінде атақ алуды ғана ойлайды. Оның жан-жағында не болып жатыр, қандай оқиғалар болды, оған назар аудармайды. Соған орай көп зерттеушілердің, ақын-жазушылардың жазған дүниелерінде жалған деректер көп кездеседі. Ал менің жасымнан бойыма сіңген нәрсе, зерттеген тақырыбымның түбіне дейін зерттеймін. Қазаққа керек нәрсенің бәрін алып шығуға тырысамын. Жалған сөйлеуге жоқпын. Бірақ, шындықты айтсаң, жұртқа жақпайсың. Жұртқа жақсаң да, басшыларға жақпайсың.
1956 жылы қазақ мектептері мен қазақ әдебиеті жөнінде мәселе көтерілген уақытта Орталық партия Комитеті жанындағы партия тарихы институтында қызмет істеп жүрген адам едім. Сегіз жігітті ұйымдастырып, «Тіл мәдениеті» дейтін үлкен мақала жаздық. Соның арқасында 1956 жылы қаулыға іліктік. Ол қаулының атауы қандай әдемі еді?! «Қазақ мәдениетін өркендету жайында» деп аталатын. Сол мақаладан кейін сынға да іліктік.

b2ap3_thumbnail_IMG_4971.JPG
– ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басындағы қазақ оқығандары мен зиялылары қоғамдағы өзекті мәселелердің баршасын дерлік көтерді, жеріне жеткізе жазды да. Жаңағы өзіміз айтып отырған Жиенғали Тілепбергеновтің сол уақыттағы қазақ баспасөзінде шыққан мақалаларын қарап отырсақ, кілең қазақтың қамын күйттей жазылған дүниелер екенін көреміз. «Қайран, елім-ай!», «Бұл қалай оқу?», «Ат-тон айып» сияқты мақалалары, мәселен. Қайтсек қазақтың көзін ашамыз деп шырылдағанын көреміз. Осы тұрғыдан алғанда, Жиенғали Тілепбергеновтің жазғандары мен Бейімбет Майлин шығармаларының арасында үндестік бар деуге бола ма?
– Болады. Тіпті, бірін-бірі қайталайтын тұстары да бар. «Садақ» атты қолжазба журналды шығаруды алғаш Бейімбет қолға алған. Кейін жағдайы болмай, кетіп қалғанда оның ісін Жиенғали жалғастырған. Аяғына дейін шығарған.
– Сіз зерттеген тақырыптардың ішінде Бейімбет Майлиннің де жөні бөлек. Соның ішінде, әсіресе, Мырқымбайға ерекше тоқталасыз. Бірнеше жыл бойы Биағаның шығармаларынан түспеген кейіпкер. Осы Мырқымбай сияқты қалыптасқан образдар бүгінгі қазақ әдебиетінде бар ма?
– Ондай жоқ. Ондай болатын болса, ол қайталау болады. Дәл қазір сол қайталаудың өзі жоқ болып жатыр. Қазір, тіпті, Ботагөз, Абай, Мырқымбай сияқты кейіпкерлер де жоқ. Таңертеңнен кешке дейін жылау-сықтау. Әрине, махаббатсыз болмайтын шығар. Бірақ сол махаббатты ылғи көз жасымен түгендеу дұрыс емес. Топтасып жиналып алып, сахнаға шығып, қазақ өлеңінің қадірін де кетіріп болды. Бұның бәрі заманның өзгерген уағында пайда болатын құбылыстар. Бәлкім, жаңа кейіпкерлер енді туатын шығар деп ойлаймын. Сәбиттер, Сәкендер аспаннан түскен жоқ. Олар да сол замананың көшіне ілесіп, содан өзіне қажетін алды.
– Қазақ әдебиетінде Бейімбет Майлиннен үлгі алған қаламгерлер көп болғаны даусыз ғой?
–Қазақ прозасының негізін қалап берген адам – Бейімбет Майлин. «Шұғаның белгісінен» бастап, «Азамат Азаматычы» болсын, басқа шығармалары болсын, үлкен өнеге, үлгі көрсетіп кетті.
– Сіздің зерттеулеріңізге сүйенсек, Бейімбет шығармаларынан үлгі алып, сонымен үндесе жазған қаламгерлердің бірі – Сабыр Шәріпов. Ұлты татар болса да, жазған шығармалары, көтерген мәселелері сол кездегі қазақ қоғамындағы ең өзекті мәселелер болды. Осындай тұлғалар да бүгінгі күні көп айтыла бермейді. Сабыр Шәріповтің қазақ әдебиетіне қосқан  үлесі қандай?
– Қазақ тіршілігін, қазақ өмірін суреттеген уақытта, өзінің ұлты басқа болғандықтан, жақсылығын да, кемшілігін де көрсете жазған. Сабыр Шәріпов ұлттар достығын жырлаумен шектелмей, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің өркендеуіне көп үлес қосқан. Саттар Ерубаев, Жиенғали Тілепбергенов, Сабыр Шәріпов, Елжас Бекенов, тағы басқа бірқатар азаматтардың кітаптарын шығардым. Мақтанды демессіңдер, біздің ғалымдардың көпшілігі қара жұмысқа барғысы келмейді. Дайын кітапты алып оқып, соның жақсылығы мен жамандығын жазып-ақ, қажетті атағын ала береді. Ал шындығында зерттеу объектісінің көпшілікке беймәлім несі бар, несі жоқ, соны зерттей бермейді. Мысалы, Саттар Ерубаевтың атақты шығармасынан басқасын ешкім білмейді. Сол «Менің құрдастарымды» 1957 жылы ең алғаш мен шығардым. Кітап құрастырып шығару зерттеуші үшін азапты жұмыс болғанымен, шығарманы оқып, үсті-үстіне қарау кезінде ерекшелігі өзінен-өзі ойға орнығады.
Менің негізгі ғылыми жұмысым сынның тарихына қатысты. Шындасақ, сынның маңынан жүрудің өзі қиын. Ал соны зерттеген адамның еңбегі кейде елеусіз де қалып жатады.
– Жаңа ғана өзіңіз айтып кеткен Елжас Бекенов жөнінде сұрағым келіп отыр. Бұл кісі өзі жасынан дінге қарсы шыққан екен. «Ильяс пайғамбардың атын арқалап жүрмеймін» деп, өз атынан бас тартып, Елжас деп өзгертіп алуы «заманың түлкі болса, тазы боп шалдың» кері ме, әлде Елжас Бекенов расымен де діннен жеріген адам болды ма?   
– Заты, табиғаты оған келмейді. Мысалы, Сәбит Мұқановтың 1932 жылы жазылған «Қазақ әдебиетінің тарихы» деген кітабы бар. Алашорда қайраткерлерінің баршасын дерлік сол кездің өзінде кітапқа түсірген. Алашордашылармен күрескен болып отырып, олардың баршасын жазып кеткен. Қазір Сәбитті жамандап жүргендер бір кітабын оқып алады да, Сәбитке қарсы шығады. Сәкен Сейфуллинді жазғырушылар көп. Ал Сәкен мен Сәбит қазақты жазғыру үшін еңбек етті ме, әлде көтеру үшін бе, мәселе сонда. Осының ара-жігін ажырата білу керек. 

                                                                                                b2ap3_thumbnail_IMG_4977_20140411-123150_1.jpg
– «Мұхтар Әуезов ұлы жазушы, бірақ ол ешқашан ұлы адам болған жоқ. Ал Сәбит Мұқанов ұлы жазушы дегенге келмейді. Бірақ, ол – ұлы адам» деген пікірді көп естідім. Сәбит Мұқановтың ұлылығы өзінен кейінгілерге, қазақ әдебиетін өрге сүйреуге қамқорлығында деп жатамыз. Жаңа өзіңіз де айтып кеттіңіз, соңғы уақытта Сәбит Мұқановты даттау тұрғысында жазылып жүрген ғылыми зерттеулермен қатар, түрлі ғылыми мақалалар да көп көрініс беріп жүр. Осы Сәбит Мұқановқа қатысты әңгімеге сіз өзіңіз не дер едіңіз?
– Сәбитті де, Сәкенді де көп зерттедім. Сәкен туралы оншақты кітап шығардым, Сәбит Мұқанов жайлы да үш-төрт кітап жаздым. Қазақ үшін Сәбиттей еңбек еткен адам жоқ. Тіпті, Сәкен Сейфуллиннің өзі ондайға бара алмаған. Қазақтың тілінің өркендеуіне Сәбит көп үлес қосты. 1956 жылы қазақ тіліне байланысты Орталық Комитетте үлкен жиналыс болды. Сонда Мұхаң да, Ғабең де отырды. Бірақ, ештеңе демеді. Отқа түскен жоқ. Ал Сәбең отқа түсуден қашпайтын, қойып кететін. Әртүрлі әңгіменің шығып жүргені де содан ғой. Бір кездері оқу министрінің орынбасары аралас мектептердің пайдалы екенін айтып, мәселе көтерген. Сол кезде қарсылық білдірген Сәбит Мұқанов пен Әди Шәріпов болатын.
– Сәбит Мұқановтың ұлылығы неде деген сұраққа қайта оралайықшы...
– Сәбит – таза кедейдің баласы. Әкесі де ерте өлген. Шешесі де жоқ. Жетімдік көріп, есіктен сүйек аңдып өскен бала. Оның бақытына 1917 жылы Совет өкіметі кедейлерге теңдік алып берді. Сол теңдікті насихаттау мәселесі Сәбитке айрықша жүктелді. Оған қарағанда, Сәкен Сейфуллин байдың баласы. Ол саналы түрде әдебиетке келген уақытта ғана қоғамдық тіршілікті біліп, Совет жағына шыққан. Сәбит таза кедейдің баласы, кедей-кепшіктің сөзін сөйлемеске, Советті жақтамасқа шарасы жоқ еді. 1923 жылы жазған «Қара тақтаға жазылып қалмаңдар, шешендер» деген мақаласында қазақтың жазушыларын кедейлердің жағында болмағаны үшін сынаған. Алашордашыларды жазатыны осы тұс. Сәбең оны кедей таптың жырын жырлау керек деген тұрғыда жазған. Күні бүгінге дейін сол мақала Сәбитті жамандауға негіз болып отыр. Әйтпесе, Сәбиттің қазақ әдебиетіне сіңірген еңбегі орасан зор. 
Қазақтың ұлы жазушысы – Мұхтар Әуезов. Кемеңгер жазушы. Оған дау жоқ. Оны сонау жиырмасыншы жылдардың басында Сәбит те жазған, Мұхаңды Еуропалық мәдениетпен сусындаған адам деп бағалаған. Десе де, Сәбең де әлсіз болған жоқ. Оның жасаған образдары – Ботакөз, Асқар, Амантайларды қайта қоямыз?! Жазушылар одағын көркейткені өз алдына. Оны ескерусіз қалдыру дұрыс емес.
– Сіздің шығармашылығыңызда Сәкен Сейфуллиннің орны бөлек. «Өнегелі өмір», «ЖЗЛ» серияларымен бірнеше кітаптарыңыз шықты. Сәкенді де советті жақтады, анау-мынау дегенімізбен, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс кезінде қолдау білдіріп, алғашқылардың бірі болып «Толқын» деген өлең жазғанын ұмытуға тиіс емеспіз. Қазаққа болсын деген ниетпен жазған дүниелері жетерлік. Қазақ жазушыларының ішінде алғашқы болып Еңбек қызыл Ту орденін алуы да жайдан-жай емес. Бірақ, соған қарамастан, Сәкен Сейфуллиннің сол уақыттағы қазақ зиялыларының біразымен араз болғанын аңғарамыз. Келіспеушіліктердің негізгі себебі таптық күресте болды ма?
– Сәкен 1917 жылдан бастап тапшыл болды. Оған дейін ағартушылық бағытта жазды. Тапшыл болатыны қазақтың өркендеуін ойлады. Қазақ оқығандары екіге жарылды. Алашордашылар жаңа өкіметті ұнатпады. Әдебиетте екі ағым пайда болды. Сол ағымның пролетарлық-советтік жағын Сәкен мен Сәбит басқарды. Сәкеннің қазақ совет әдебиетін жасаған, алғашқы туын көтерген адам екені даусыз. Содан кейін ол төңірегіне кедей-кепшіктің балаларын жинай бастады. Алғаш әртүрлі ұйымдар құруды қолға алды. Сәкен Советке қарсы да өлеңдер жазды. «Ойпырмай, қу НЭП, қойдың ғой жеп» дейтін өлеңдерінің шығуы жайдан-жай емес. Советтің шындығын көрсету ақын-жазушының мойнындағы борыш десек, оны Сәкен адал атқарды. Оны Совет әдебиетінен қууға талаптанған кездеріміз де болды. «Сәкеннің қателіктері» деген кәдімгідей үлкен мәселе болды. «Дұрыс жол көрсетпей отырсың» деп жазғырған да кезіміз болды. Тарихты лақтырып тастай алмаймыз.
Сәкеннің пенделігіне келсек, 1913 жылы Сәкен Омбыдағы мұғалімдер семинариясына оқуға түсті. Семинарияның дайындық бөліміне Уфадағы Ғалия медресесінде оқып жүрген Мағжан Жұмабаев та келіп түседі. Жәй келмейді, «Шолпан» дейтін алғашқы өлеңдер жинағын құшақтай келеді. Бір өлеңін жариялаған балаларды қазір көріп жүрміз ғой, кеуделері аяққаптай. Пендешілік әр адамда болады, дарынды адамдарда тіптен мол кездеседі. Осындай жағдайда дайындық курсында жүргеніне қарамай, Мағжанның алдындағы Сәкендерді менсінбегені рас. Соған байланысты Сәкен 1914 жылы «Өткен күндер» деген жинағын шығарды. Егер Мағжанның анандай мінезі болмаса, Сәкен дәл сол уақытта кітап шығара қоятындай жағдайда емес еді. Біраз уақыттан соң екеуі айтысты. Орталарына Гүлшаһра деген қыз түсіп, екеуі араз да болады. Гүлшаһра – Міржақып Дулатовтың балдызы. Орысша оқитын, ажары да келісті қыз мінезінің ашықтығымен, жаңаша киінуімен баураған болар. Қыз Сәкен жағына шығады. «Сібір кештерін» ұйымдастырған уақытта қасында жүреді. «Бірлікті» басқарып жүрген Сәкенге жәрдемдеседі, «Сібір кештеріне» қатысады. Көп көмектеседі. Осыдан кейін Сәкен мен Мағжанның аралары алшақтай береді.
Мағжан түрмеден мерзімінен бұрын босап шыққаннан кейін Алматыға келеді. Оны 500 сом ақша жіберіп, Сәбит Мұқанов алдырады, жалғыз өзі қарсы алады. Сәкеннің үйіне алып барады. Сонда екеуінің құшақтасып тұрғанда иықтары селкілдеп тұрғаны талай жазылды да. Бұл көпке мәлім жайт. Одан кейін де Сәбит пен Сәкеннің Мағжанға жасаған жақсылығы өлшеусіз. Мағжан мен Сәкеннің арасындағы қарым-қатынасты жан-жақты зерттемей жазуға болмайды. Жәй ғана айта салатын нәрсе емес.

b2ap3_thumbnail_IMG_4973.JPG
– 1936 жылы Мәскеуде өткен онкүндікті әлі күнге дейін аузымыздың суы құрып айтамыз. Сәкен Жұмат Шаниндермен бірге сол үлкен істің басы-қасында жүрді. Бірақ, соған қарамастан, «Советстан» деген поэма жазғанына қарамастан, Сәкен де репрессияның құрбаны болды. Деректерге қарағанда, үйін тінтіген уақытта 58 дана кітап, 14 бума қолжазба, 4 бума жеке хаттары, фотоальбомдары, 25 жазу дәптері тәркіленген екен. Келешекте зерттеушілер Сәкен Сейфуллинге қатысты нені зерттеуі керек?
– «Сәкеннің соты» деген кітабым бар. 100 жылдығы кезінде шыққан. 100 жылдығы қарсаңында архивке бардым. Жалпы, мен өзім архивсіз сөйлемейтін адаммын. Құжаттар табылды, жұмыс істедім. Бірақ, ештеңені көшіріп, жазып, түртіп алмауым үшін алдыма бір аға лейтенантты қарауыл етіп қойды. Көзбен көріп, миыма ғана жазып шығуым керек. Сәкеннің сыртынан сөйлеген, дерек берген адамдардың аты-жөндері де бар. Солардың ішінде Сәбит жоқ. Сәбитті шақырмайтын ол қандай тергеу деген ой менде де болды. «Сәкенді ұстатып жіберген Сәбит болатын» деушілер де болған. Мен өзім Сәкенді жақсы көретін адаммын, Сәбитті де жақсы көрем, оны жасырмаймын. Сәкен комиссиясының төрағасы Сәбит болды да, хатшысы мен болдым. Сонда неше түрлі әңгімені өз құлағыммен естіп, көзіммен көрдім. КГБ-ның архивіне бармас бұрын алдымен Мәриям апайға бардым. Мәриям апай да ештеңе білмейтін болып шықты. Сәбең 1937 жылғы тергеулерге қатысты ешқашан ештеңе айтпаған екен. Ал апай әлгіндей әңгімелердің қайдан шығып жүргенін де біледі екен. Архивке барып, көңілім орнына түсті. Арыстанбеков деген КГБ-ның бастығы бар еді. Соған кіріп, «мынадай заттары тәркіленген екен, соларын берсеңіздерші» дедім. Сондағы қызметкерлердің бірі: «Өзін атқаннан кейін қағазын сақтап отыр дейсің бе?» – деген. Сонда да болмай, Арыстанбековке барғанымда: «Шырағым, болар іс болды ғой. Онсыз да Сәкеннің абыройы жарқырап көрініп жатыр ғой. Біз бар дүниені түгел көрсете бермейміз. Бар болса да бермейтін құжаттар болады», – деді. Қысқасы, «сен бізді қинама» дегенге келтірді. Ал қазір Сәкеннің 4 томы, 5 томы болыпты деген әңгімені естіп қалам. Бірақ, қолда ештеңе жоқ. Сәкеннен білмейтінім толып жатқан болуы мүмкін. Осы жағына болашақ зерттеушілер назар аударса деген тілегім бар.
– Мұны болашақ зерттеушілерге сіздердің аманаттарыңыз деп есептейік, әңгімеңізге рахмет.