Мақалалар
ШАФЕРДІҢ ҮЙІНЕН ШЫҚҚАН ДАУЫСТАР
ТЕҢДЕССІЗ КОЛЛЕКЦИЯ
 |
Наум Шафер және оның коллекциясы |
Шафердің отбасы 1941 жылы Бессарабиядан Қазақстанға жер аударылған. Бір қауым елді небәрі 1 сағаттың ішінде машинаға тиеп алып, туған жерінен алып кеткен. Әр отбасыға 100 келі ғана керекті затын алуға рұқсат еткен екен. Наумның әке-шешесі бұрышта тұрған патефонға жүгірсе, оны алуға НКВД қызметкерлері рұқсат етпепті. Ал Наум болса, бауыры екеуі отыз пластинканы құшақтап алып, ешкімге бермей қойыпты. “Ойыншық емес, пластинкаға жайдан жай жабыспасам керек. Оларды өмір бойы жинап келем” дейді Шафер. Бала Наумның музыкаға деген іңкәрлігі күн өткен сайын арта берді... Сонымен, Наум Григорьиевичтің қолында бүгінде не бар дейсіз бе? Он бес жасынан бері жиған байлығы – оның коллекциясында дүние жүзінің барлық граммафон фирмаларынан шыққан 25 000 грампластинка бар. Оған қоса, 1500 бобина мен 1000 кассетаға түсірілген жазба, 500 видеокассета мен 200 лазерлі дискісі тағы бар. Ал мұндай үлкен қор әлемде жалғыз Шаферде ғана. Әңгіме – оның коллекциясының үлкендігінде емес, сиректігінде. Әлемдік музыкалық мұралардың кейбірінің тек Наум Григорьиевичтің ғана коллекциясында қалуында. “Мен пластинкаларды емес, музыка жауһарларын жинадым” дейді өзі. Дүниенің түкпір түкпіріндегі музыкалық мұражайлардың өзінде түпнұсқасы сақталмай қалған грампластинкалар Наум Шафердің қолында қайдан жүр? Оның бәрін сатып алу үшін, алыс-жақын шетелдерден алдырту үшін қаншама күші, қаржысы, уақыты кеткенін айтып жатпайын. Тек бірізді күн кешкен совет қоғамында өзгеше әрі ешкімге ұқсамайтын өмір сүре алғанына қызығам. Оның өз айлығын өмір бойы таспалар мен кітаптар сатып алуға ғана жұмсағанын жұбайы жымия растайды. Барлық тұрмыс тауқыметі – жарының мойнында болыпты. Шафердің жанкештілігіне сүйсінем, ол жанкешті болмағанда, радионың хабарландыруларын алдын ала бақылап жүріп, қазақ музыкасының “тірі” концерттерін тікелей эфирден жазып алу - бір қазақтың ойына келер еді дейсіз бе?! Қаншама тарихи грампластинкаларымыз бізге жетер еді дейсіз бе?! Жауап бере алмаймын... Шафер үшін қазақ музыкасы – оның сан салалы қызығушылығының бірі ғана болар. Ол дүниенің әйгілі орындаушыларының, композиторларының шығармаларын басын бәске тіге жүріп жинады. Ал мен бір Күләш үшін-ақ оның алдында басымды иемін.
 |
Күләш Бәйсейітова және Евгений Брусиловский |
БРУСИЛОВСКИЙ МЕ, ӘЛДЕ ӘУЕЗОВ ПЕ?
НАМИ ГИТИН БЕ, ӘЛДЕ НАУМ ШАФЕР МЕ?
Қазақ үшін аса қадірлі бір есім бар. Евгений Брусиловский. Наум Григорьиевичтің тағдырына әсер етіп, бәлкім, ғұмырына жетерлік өкініш сыйлаған – осы адам. Шафердің өкініші де сұлу болып көрінді... Наум ол кезде ҚазМУ-дың филология факультетінде біліп алатын. Ол – университеттік музыкалық үйірменің жұлдызы еді. Музыка мектебін тәмамдағаны тағы бар. Филармонияда конкурс өтетін болып, үйірме жетекшісі, опера әншісі Мельцанский Наумның екі вальсін концерттік бағдарлама тізіміне қосып, оны өзі орындады. Қазылар алқасында отырған Брусиловскийге “Амур толқыны” бірден ұнады. Бірақ, оның авторы мына жас бала екеніне сенгісі келген жоқ. Намыстан булығып, жылап тұрған Наумға Брусиловскийдің өзі қолын созып, хат берді: “Егер мына музыкаларды өзіңіз тудырғаныңыз рас болса, авторлығыңызды дәлелдеу қиын емес” деп телефоны мен мекен-жайын жазыпты. Наум үшін Брусиловскийден асқан құдірет жоқ еді. Оның үйіне баруға жүрегі дауаламады. Бір күні композитордың пәтерінің қоңырауын басты-ау. Атақты музыкант бозбаланы қамқорлығына алып, бір жарым жыл бойы өз үйінде ақысыз музыкаға баулыды. Ұстазы жас жігіттің композиторлық болашағына зор үміт артып, оқушысына Нами Гитин деген шығармашылық псевдоним ойлап тапты. Оның туындыларын түзеп, қадамдарына қуанып, “Печерин” операсын жазуға тапсырыс береді. Бірақ, ұстаз ҚазМУ-дегі сабағынан қалмайтын Намиға таңдана қарайтын еді. Енді бір күні өз талабын төтесінен қойды. Бір бума қағазды созып: “Шығарманың мына тұстарын түзеп әкеліңіз және университеттен шыққаныңызды растайтын құжатты қоса ала келіңіз. Свердловск консерваториясымен сөйлесіп қойдым. Оқуға кетесіз. Егер олай ете алмасаңыз, бұдан кейін менің табалдырығымды аттамай-ақ қойсаңыз болады” деді ұстаз. Филология факультетін тәмамдауына бір жылы ғана қалған еді. Ұстаздың мұндай таңдауға түсіргені қалай?! Наум бір шешімге келе алмады... Ол қазақ тілін аса түсінбесе де, қазақ бөліміндегі Мұхтар Әуезовтің дәрістеріне өз сабақтарынан қашып барып, қатысып жүретін еді. Арада біраз уақыт өткенде, Академик Митрофан Сильченконы Наумның диссертациясына ғылыми жетекші болуға көндірген де – ұлы Әуезов болатын. Шафер өзіне әдебиетшілер артқан сенімді аяқ асты ете алмады... Есесіне, Брусиловскийінен айрылды. Өзегін өртейтін өкініші осы сияқты. Ұстазының тілін алғанда, оның дүниеге танымал музыкант болуы ғажап емес еді. Өйткені, оның дарынына балаша қуанып, Брусиловскийдің өзі бауырына қыспап па еді. Наум Григорьиевичтің өкініші менің де жүрегімді тыз еткізгендей...
ДУНАЕВСКИЙ МЕН БУЛГАКОВ – АШЫЛМАҒАН АРАЛДАР ЕДІ
Ол содан кейін өзінің композиторлығын жылы жауып қойды. Бірақ, оңашада Нами Гитин болып тебіреніп, музыка тудыруын қойған жоқ. Әлі күнге дейін сол бір шешімінің дұрыс, бұрыстығын түсінбей келеді. Әйтеуір, сол туралы ойласа, әрдайым жүрегі алабұртады... Шафер баласына Жаратқан, тіпті, басқа жол әзірлеп, “адам аяғы баспаған басқа аралдарды” ашуға мүмкіндік берген секілді. (Ол әдебиетшілігі үшін совет түрмесіне де отырып шықты). Мәселен, Брусиловский мұрасын дәл Нами Гитиндей тірнектеп жинаған адам біздің елімізде жоқ-ау. Оның барлық пластинкалары, концерттері, опералары мен әндері хронологиялық реттілікпен Намидың қолында тұр. Бұл – зерттеуші атқарған ұшан-теңіз істің бір парасы ғана. Шафер ғұмырын Исаак Дунаевскийдің шығармашылығын терең зерделеп, оны насихаттауға арнады. Бүгінгі күні Шафердей дунаевскийтанушы әлемде жоқ. Павлодарлық ақсақалмен алдыңғы қатарлы Ресей музыка сыншылары мен зерттеушілерінің өзі санасады. Талғампаз оқырман сүйсіне оқитын Михаил Булгаковтің белгісіз болып келген композиторлық қырын ашқан да – осы Наум Григорьевич. Булгаковтың опера либреттоларын жазғаны белгілі. Ал Наум Григориевич Дунаевскиймен музыкалық одақта бірлесе жұмыс істеген Булгаковтың өз қолымен жазған нота парақтарына дейін тауып, халық назарына ұсынды. Қаламгер шығарған польканы Дунаевский “Рашель” операсына қосқан. Шафердің Булгаков туралы еңбектеріне үңілсеңіз, Булгаковтың жазушылығы музыкамен астасып жатқан тылсым әлем екенін түсінесіз. Ал Наум Шафер болса, әдебиет пен музыканы бір-бірінен бөліп-жармай, біртұтас ұғым ретінде қарастырған музыкатанушы һәм әдебиеттанушы болып отыр.
 |
Композитор Исаак Дунаевский |
ӨЛУГЕ ДЕ ҚАҚЫСЫ ЖОҚ АДАМ
Грампластинкаларды сақтаудың өз заңдылығы бар. Ал Шафердің үйі екі бөлмелі ғана. Пәтерінде өзі айналатын жер табылмай қалса да, Шафер әр пластинкасын күтіп, баптап, бәрін каталогтік ретпен жинаған. Оған қоса, 20 мың кітабы да дәл сондай реттілікпен жинақталған. Наум Шафердің бұл мұрасы үйіне сыймай, коллекцияның тағдырын айқындайтын күн туғанда, Павлодар әкімшілігі оның байлығын қамқорлығына алып, арнайы ғимарат бөлді. Шафердің музей үйі бүгінде толықтай мемлекеттің қарауында. Осы мұрасының музейге айналарын білді ме, білмеді ме, бірақ, Наум Григорьиевичтің ғұмырынан өз идеяңа сеніп өмір сүрудің өнегелі үлгісін көргендей болам. Айтқым келгені, Шафердің өмірінен үйренейік. Ешбір жәдігерімізді айналып өтпейік. Іздейік. Ізденейік. Дүниенің даңқты музейлерінің көбі осындай өз ісіне шексіз сенген адамдардың мұралары негізінде құрылғанын да естен шығармайық. Бәлкім, ұлтымыздың шашылып қалған мұрасын сіз бен біз қайта жинармыз. Наум Григорьиевич мұрасы музейге айналып тұрса да, “осы мұрамды дәл мен секілді зерделейтін, терең түсінетін адам таппайынша, өлуге де қақым жоқ” дейді. Ұзақ өмір сүруінің сыры да осында шығар. Өлуге де мүмкіндік бермейтін ізгі істер болады. Бұл – сол.
Сонымен, Шафердің бізге берген байлығының тізімінде не бар? Әйгілі әншіміз, бұлбұл құсымыз Күләш Байсейітованың 1945-1953 жылдар аралығында шырқаған ариялары, романстары мен халық әндері бар. Одан бөлек, әншінің 1937-1957 жылдар аралығында орындаған Евгений Брусиловскийге тиесілі ариялары мен әндерін, романстарын беріп отырмыз. Бұлбұлымыздың атақты “Қыз Жібек”, “Ер Тарғын”, “Айман-Шолпан” операларындағы ариялары да – осында. Барлығы – 35 шығарма.
Қазақ музыкасы алғаш рет пластинкаға жазыла бастағанда, Жаппас Қаламбаев пен Лұқпан Мұхитовтың (1920 ж) орындауындағы шығармалар таспаға түсіріліпті. Міне, осы пластинкалар Шафердің қолында ғана қалған. Кенен Әзірбаев әндерінің 1920 жылдардағы жазбалары да назарларыңызға ұсынылып отыр.
Роза Жаманова, Жамал Омарова, Бибігүл Төлегенова, Роза Бағланова, Ришат және Мүслім Абдуллиндердің осыдан жетпіс жыл бұрынғы таспаларын, радиодан тікелей жазылып алынған әндерін енді біздің сайтымыздан тыңдауға мүмкіндігіңіз бар.
Шафердің үйінен бізге жеткен дауыстар, міне, осы. Бұл – бүтін бір дәуірдің дауысы! Адамзаттың ең ұлы музыкалық мұраларына пана болғаныңыз үшін рахмет сізге, Наум Шафер һәм Нами Гитин!
Күләш Байсейітова. Евгений Брусиловскийдің ариялары, романстары және әндері (1937-1957)
Күләш Байсейітова. Ариялар, романстар және халық әндері (1945-1953)
Қазақ әндерінің сирек кездесетін жазбалары. Музыкатанушы Наум Шафердің коллекциясынан.