Рахметқажы Берсімбай, ҚР ҰҒА академигі, биология ғылымдарының докторы, профессор: ЖАПОНДАР АДАМ КЛЕТКАСЫН ӨСІРІП, ОРГАНДАРДЫ ЖАҢАЛАЙТЫН ДЕҢГЕЙГЕ ЖЕТТІ

Қытайда өткен Халықаралық конференция

Рахметқажы Берсімбай есімін ең алғаш Гумбольдт стипендиаттары тізімінен көргенбіз. Иә, иә, ол немістің атақты Гумбольдт стипендиясының иегері. Қазақстандағы Гумбольдт стипендиаттарының клубына жетекшілік жасайды. Ал Астанаға барғанымызда Рахметқажы ағаны арнайы іздеп бардық. Біздің білуімізше, Р.Берсімбайдың ғылыми  зерттеулері еліміздің және шетел ғалымдарының арасында кең қолдау тапқан. Рахметқажы аға жүргізген зерттеулердің нәтижелері студенттерге арналған   америкалық үш томдық “Principles of  Biochemistry” (Нью-Йорк, 1984) оқулығына, көптеген шетелдік монографияларға  енгізілгенін де білетінбіз. Біз академиктен ғылыми жаңалықтарының нәтижесі өз елімізде және шетелдерде қаншалықты қолданысқа ие екенін сұрағанбыз. Гендік инженерия саласындағы Қазақстанның жетістіктері туралы білгіміз келген. Мүмкіндіктері қандай екені де қызықтырған сауал еді. Ағамыз әңгімені әріден бастады:

– Біз бір нәрсенің басын ашып алуға тиіспіз. Біздің елімізде де ғылымның әр саласында әртүрлі жұмыстар атқарылып, түрлі жобалар жүзеге асып жатыр. Бірақ, әлемдік ғылыммен араласып, біте қайнасып кеттік деп айту өте қиын. Әлемде қазір ғылым өте қарқынды дамып жатыр. Жуырда Жапонияда «Ғылым мен технология – қоғамда» деген тақырыппен өткен үлкен конференцияға қатысып келдім. Жиынды Жапонияның премьер-министрі ашты. Барлығы дерлік мықты ғалымдар, көпшілігі Нобель сыйлығының лауреаттары. Өзім осы конференцияға биыл үшінші рет қатыстым. Міне, нағыз ғылымның жетістіктерін сол жерде көруге болады.

Жапония премьер-министрі өз сөзінде әлемдік ауқымдағы ғылым туралы айта келіп, үш бағытта даму керектігін алға тартты. Оның бірі – үнемі айтылып жүрген көміртегі энергетикасы. Яғни, неғұрлым қоршаған ортаға көміртегі газын азырақ шығарып, мейлінше қоршаған ортаны сақтау. Конференцияға жиналған ғалымдар су және энергия көздері, ғаламдық денсаулық сақтау мәселесі, ХХІ ғасырдағы университеттердің рөлі, ғылым мен қоғам туралы кеңінен айтып, өз ойларын ортаға салды. Нақты ғылыми жобаларымен таныстырды. Екінші үлкен бағыт – ғаламдық денсаулық сақтау ісімен байланысты. Соның ішінде регенеративті медицина дейді, яғни органдарды, ұлпаларды, тіндерді қайта жұмыс істетіп, жаңарту, солардың жұмысын реттеу. Клеткалар да машина сияқты, олардың да өзінің реттелетін механизмдері болады. Солардың барлығы істен шыққан уақытта, ол да жұмыс істеуін тоқтатады. Соның барлығын қалай реттейміз? Оны клеткалардың жаңа технологиясы арқылы реттеуге болады. Молекулалық биология саласындағы ең үлкен жетістіктің бірі – клеткалық технология (стволовые клетки). 

Нобель сыйлығының лауреаты Синъя Яманакамен

Міне, мына суреттегі кісі осындай клеткаларды зерттеп, ашқан адам. Синъя Яманака деген кісі. 2012 жылғы Нобель сыйлығының лауреаты. Бұл кісінің ашқан жаңалығы – адамның кей клеткаларынан арнайы факторлардың әсерін алып, өсіріп шығарып, ауыстыру. Алдымен тышқандарға зерттеу жасаған. Содан кейін адамның жүйке, жүрек, тағы да басқа клеткаларын өсіріп, ауыстыруға жағдай туғызған. Егер қандай да бір жүйесі бұзылған клетканы емдейтін дәрі ойлап табу керек болса, оны ойлап тауып, содан кейін зертханалық тексеруден өткізіп, содан кейін оны сынақтан өткізіп барып, таратқанға дейін айлар, жылдар өтеді. Ал мына кісінікі – клеткалық технология. Өсіріп алғаннан кейін антибиотиктерге, басқа да әртүрлі химиялық қоспаларға әсерін анықтайды. Содан кейін адамға пайдаланады. Әлемде қазір осы клеткалық технология дегеніңіз соншалық қарқынмен дамып жатыр. Біздің елімізде де сол салалар бойынша зертханалар бар. Бірақ, жаңағы елдермен салыстырғанда, әрине, ауыз толтырып айтатындай емес. Үшінші бағыт – робототехника. Робот десе, жұрттың бәрі құры темірді елестетеді. Олай емес. Жапония робот технологиясы жөнінен әлемде бірінші орында. Екі жыл бұрын дүниеге келген адамның кейбір мүшелерін роботпен алмастырып, істемейтін мүшелерін істетіп, жүрмейтін адамды жүргізген. Робот пен адамды біртұтас етіп шығарған. Аты робот болғанымен, заты олай емес. Кәдімгі адамның бір бөлшегін жасағандай нәрсе. Бұл деген – техника, технология! Конференцияда жапонның үкімет басшысы осы үш бағыт бойынша да жеткен жетістіктері баршылық екенін санамалап айтып, болашақтағы даму бағытын белгілеп берді. Дәл сол қарсаңда Жапонияның физик ғалымдары Нобель сыйлығын алып жатты. Мұндай алдыңғы қатарлы елдерден үйренеріміз көп. Өзім де Яманака мырзаның зертханасында болдым. Арнайы келісіп, басқа да ғалымдарды танысу үшін арнайы жібердім.

– Бірақ, бізде ондай жетістікке жету үшін әлі көп жыл уақыт керек қой? 

Фукуока университетінде. Жапония

– Әрине. Олар нешеме жыл бұрын арнайы зертхана ашып беріп, ғылыми зерттеу жүргізуге барлық жағдайды жасаған. Қазір енді бірнеше жылға созылған зерттеу жұмысы аяқталып, соның нәтижесі бойынша жұмыс жүріп жатыр. Жетістік деп осыны айтуға болады!

– Ол жүйелі түрде жүзеге асқан нәрсе ғой?

– Нақты Яманака мырзаны алатын болсақ, о бастағы мамандығы дәрігер. Ортопед-хирург болып жұмыс істеп жүреді. Бірақ, тек операция жасай бермей, өзгеше бір ғылыми жаңалық ашуды көздеп, ойластырады. Америкаға тәжірибеден өтуге барады, сол жақтың ғалымдарының іс-тәжірибесімен танысады. Өз жобасын ұсынады. Сол сапарынан келгеннен кейін оған үлкен зертхана құрып береді, қаржыны аямайды. Жапонияда үлкен ғылыми орталықтарда жай ғана бір бағытты қаржыландырмайды. Қаржыны нақты ғалымдарға береді. Идеясы бар, жоба-жоспары бар ғалымдарды, солардың жобасын қаржыландырады. Соларға жағдай жасайды. Мына кісіге де сондай жағдай жасалған. Басында зертхана ашып берсе, кейін ол үлкен орталыққа айналған. Діңдік клеткалар орталығы деп аталатын бұл ғылыми орталық бүгінде қызу жұмыс істеп жатыр. Алдымен тышқандарға зерттеу жүргізеді. Содан кейін адамдарға қолданады. Бас-аяғы жеті жылдың ішінде Нобель сыйлығына қол жеткізеді. Үлкен, бес қабатты ғимарат тұтас сол ғалымның иелігінде. Бір клетканың өзінен түрлі-түрлі клетка өсіріп шығарады. Жапонияда ғылымды қолдау жөніндегі үлкен қоғам жұмыс істейді. Сол қоғамның арнайы шақыруымен екі ай сол жерде жұмыс істеп қайттым. Бес қабатты ғимараттың ішінде бәрі бір-бірімен байланысып, жалғасып жатыр. Сыртқа шығудың керегі жоқ, ішінен-ақ бірінен екіншісіне өтіп жүре беруге болады. Ғалымдар бірімен-бірі араласып жүреді. Бұлар бастапқы кезде осылай бірге жұмыс істесе, кейіннен әрқайсысы әр бағыт бойынша үлкен орталықтар ашып, жеке-жеке жұмыс жүргізеді. Мысалы, біреуі көз клеткасын өсіріп шығарса, екіншісі сүйекті өсірумен, үшіншісі жүйке клеткаларын жасаумен айналысады. Жүректің клеткасымен жұмыс істейтіні бөлек. Регенерация деген – қайта қалпына келтіру деген сөз. Яғни, істен шыққан органды жаңалау. Жаңалағанда оны өсіріп шығару.

– Сонда бұл кісілер адамның жасын ұзартудың тәсілін тапқан болып тұр ма? 

– Жапонияда қарт адамдар көп. Міне, солар қалған ғұмырында ауырмай, сырқамай, қиналмай өтуі керек. Олардың көздейтіні – осы. Адам бір күндік өмірі қалса да, оны ауру-сырқаусыз, жаны қиналмай өткізуі керек. Осындай принципті бағыт ұстанады. Клеткалық технологияны дамытудың өзі сондай мақсаттан туған. 

Саппородағы семинарға қатысушылар

– Яғни, біздегідей бір бүйрегін немесе бір өкпесін алдырып тастап, пәлен жыл жүре беру деген жоқ демекшісіз ғой?

– Тіпті, сол бір бүйрегі немесе өкпесі алынып тасталған күннің өзінде адам еш қиналмауы керек, соның жоқтығын сезінбеуі керек. Міне, жапонның жеткен жетістігі.

– Яғни, адам өле-өлгенше ағзасы толыққанды жұмыс істеуі керек деген принцип қой?

– Иә, дәл солай. Бізде, мысалы, «сүйегім сырқырап ауырады» дейтін кісілер көп. Біздің ортопед-хирургтарымыз да қарап жүрген жоқ, үлкен жұмыс атқарып жатыр. Кейбір жетпеген сүйектерді басқа материалдармен жалғап, сынған сүйектердің арасын қосып, кейін қайтадан артық затты алып тастап, түрлі күрделі операцияларды жасап жүр. Бірақ, олардікі таза хирургиялық бағыт. Ал клеткаларды өсіріп, оны адамның ағзасымен біте қайнастырып жіберу – мүлдем басқа бағыт. Оларда біздегідей “инородное тело” деген жоқ. Бұл тек сүйекке қатысты мәселе. Ал ол жүрек, жүйке жүйесіне қатысты да жүріп жатыр. Міне, осы әр бағытта жұмыс істеп жатқан ғалымдар өткен жылдың аяғында Америкаға, Сан-Франциско барып, сол жақтың ғалымдарымен әр қарайғы жұмыс істеу бағытын талқылап қайтты. Міне, жетістік деп осыны айтуға болады. Үлкен жетістік. Біз де шамамыз келгенше, берілген қаржы мен мүмкіндік шеңберінде жұмыс істеп жатырмыз. Бірақ, нақты бір бағыт бойынша үлкен жетістікке жете қойған жоқпыз. Өзім ағылшын тілін білгеннен кейін мұндай ғалымдармен еркін сөйлесіп, пікір алмаса беремін. Әрі Гумбольдт стипендиясы да маған көп мүмкіндік берді. Қазіргі кезде де жапондармен, басқа да елдердің жетекші ғалымдарымен бірлесе жұмыс жасап жатқан жайымыз бар.

– Сіздердің Семей полигонынан зардап шеккендерге қатысты үлкен ғылыми зерттеу жүргізіп жатқандарыңызды білеміз. Оны да жапондармен бірігіп жүзеге асырып жатырсыздар ма? 

Профессор Коджи Омимен

– Иә, қазіргі кезде жапондармен бірге жүргізіп жатырмыз. Бізге де жалпылама емес, нақты зерттеулер жүргізу маңызды. Мысалы, 2015 жылы 25 тұқым қуалайтын ауруды гендік деңгейде емдеу керек деген мақсат қойылған. Ал 2020 жылы диабет пен гипертонияны гендік технология бойынша емдеу жолға қойылуы тиіс. Одан кейінгі кезекте қатерлі ісік тұр. Гендік технологиялардың негізінде жасалған дәрілер пайда болады. Міне, бұл молекулалық биология, гендік терапияның жетістіктері мен алға қойған мақсаттары. 2030 жылы әр адамның геномын білу әрі кеткенде 1000 доллар тұратын процедура болады деп жоспарлап отыр. 2030 жылы, сондай-ақ, адамның өмір сүру жасын неғұрлым ұзарту да жоспарланып қойған. Мұның барлығы «егер осындай қарқынмен дамысақ...» деген болжам. Ал шын мәнінде бұл межеден де жылдам болуы әбден мүмкін. Мысалы, сүт безінің қатерлі ісігі деген бар. Біз соның гендерін білеміз. Егер ол генде мутация болса, оны емдей аламыз. Ал егер мутация бар әйел оған қоса темекі тартатын болса, онда генді өзгерту қиын, тіпті мүмкін емес. Өйткені, темекінің түтіні генге әсер етеді. Сондықтан, нақтылы бір факторлардан сақтаса, кез келген ауруды емдеуге болады. Қант диабетіне қатысты да осындай зерттеуіміз бар. Қазіргі молекулалық медицинада осындай жаңалықтарымыз бар. Арнайы «Молекулалық биология» деген оқулық жаздым. Әрі қарай дамыту үшін үлкен жұмыс істеу қажет. Дамыған елдер ғылым мен технологияның жалпы қоғамға қатынасын есепке ала отырып зерттеу жүргізеді. Өйткені, барлығы бір-бірімен тығыз байланысты.   

Міне, өткен жылы ғана жарық көрген «Молекулалық биология» оқулығын парақтап отырмыз. «...Жаңа мыңжылдықта адамзат өзіне құпия болып келген адам геномының құрылымын ашты. Қазіргі кезде адам геномында 25 мыңнан аса ген бар екені белгілі. Алдағы мақсат – бұл гендердің қызметін жаңа жоғары өнімді технологиялардың көмегімен кең масштабта анықтау», – деп жазыпты Р.Берсімбай өз кітабының кіріспесінде. Біз ғалымның кабинетінен шыққанда өзгеше бір әлемнен күнделікті өзіміз өмір сүріп жүрген қоғамға топ ете түскендей болдық. Неге десеңіз, бұл кісілердің атқарып жатқан тірлігі, араласып жүрген жұмысы, жасап жүрген зерттеулері бізге беймәлім, мүлдем басқа деңгейде. Оның үстіне, жоғарыда айтқанымыздай, Рахметқажы аға Гумбольдт стипендиясының иегері. Ал бұл стипендияның артықшылығы, Гумбольдт қоры өзінің стипендиаттарына өмір бойы қамқорлық көрсетеді екен. 1995 жылы Үкіметтің қаулысымен, академияның шешімімен Жалпы генетика институтын құру жөнінде ұсыныс болады. Сол институтты басқару Рахметқажы ағаға жүктеледі. 

Катарда өткен конференция

 «Мен сол институттың алғашқы директоры әрі ұйымдастырушысы болдым. 1995 жыл, аумалы-төкпелі заман. Қиыншылық кез. Гумбольдт қорына хат жаздым. Стипендиат екенімді айта келіп, үкіметтің үміт артып отырғанын алға тартып, қандай көмек жасай алатынын сұрадым. Қор ойланбастан 100 000 неміс маркасы көлемінде қаржылық қолдау көрсетті, бірден қажетті заттардың тізімін сұратты. Ол үлкен қаржы еді. Бір айдың ішінде қажетті құрал-жабдықтарды әкеліп, орнатып берді. Семей полигонының зардаптарын зерттеу жұмысын да соның арқасында жүзеге асырдық», – дейді Рахметқажы аға. Қазіргі кезде Семей ядролық полигонындағы радиациялық жарылыстардың трансгенерациялық әсерін лабораторияда ұрпақтан-ұрпаққа берілуін және радиацияға байланысты генетикалық қатерін анықтау жөнінде үлкен зерттеу жұмысы жүруде. Қатерлі аймақ тұрғындардың үш ұрпағындағы гендер және хромосомдар мутацияларының жиілігі жөнінде мәліметтер жиналған. Мұндай зерттеу бізде бұрын-соңды жүргізілмеген. Бұл зерттеуге Жапония биомедициналық инновация Ұлттық институтының (Осака қаласы) ғалымдары да үлкен қолдау көрсетіп отыр. Біздің түйгеніміз, қазақ ғалымдарының да Нобель сыйлығын алатын мүмкіндігі толық бар екен! Лайым солай болғай!