Мақалалар

Ермек Аманшаев, жазушы-драматург: Фольклордан бастап, бірін қалдырмай оқу керек

Ермек Аманшаев, жазушы-драматург: Фольклордан бастап, бірін қалдырмай оқу керек


    –Бөліп-жаратын ештеңесі жоқ, фольклордан бастап, бірін қалдырмай барлығын оқу керек, – деп бастады әңгімені Е.Аманшаев. – Аңыз ертегілер, лиро-эпостық жырлар, батырлар жыры, аңыз-әпсаналар, ешқайсысы ұмыт қалмауы тиіс. «Бабалар сөзін» қазір жинақ етіп шығарды, соны түгел оқу керек. Жыраулар поэзиясын түгелге жуық оқыған дұрыс. Әдебиет жөнінде түсінік қалыптастыру үшін мұның бірін оқып, екіншісінен аттап кете алмайсыз. «Бес ғасыр жырлайдыны» жақсы айттыңыз, ол да назардан тыс қалмауы керек. Ақтамберді, Досмамбет, Шал, бәрін оқу керек. «Бес ғасырды» қойып, алғашқы шыққан Махмұд Қашқаридің «Диуани лұғат-ат-түрігі» бар, Баласағұнның «Құтадғу білігі» бар, Ахмет Йүгінекиіміз бар, Оғызнаме, Махаббатнаме бар, бәрін оқу керек. Бес-он кітаппен шектелу дұрыс емес. Сақ заманына, көне түркі заманына байланысты аңыз-ертегілер мен поэтикалық мұрамыз бар, одан кейінгі орта ғасыр, бәрі рет-ретімен оқылуы керек деп есептеймін. Ахмет Яссауиге дейінгі дәстүрлер, одан кейін барып Шәкәрім, Абай бастаған бүгінгі профессионалды қазақ әдебиетін түгелдей оқу керек. Және соны оқуға ынта, жігер, уақыт табу керек.

–Өзіңіз көп оқисыз ба?

–Оқимын. Өзім Құрық кентінде туып-өстім. Әкем қазақ тілі мен әдебиеті пәнінен сабақ беретін. Әкемнің жиған-терген кітабын түгел оқып тауысып, кейін кенттегі кітапханаға баратын болдым. Ол жерді де біраз қаузадым. Бальзак бастаған Батыс Еуропаның классикасын тұтастай дерлік аудандық кітапханадан алып оқыдым. Толстой, Достоевский, Чехов бастаған орыс классикасын оқыдым. Филология факультетіне келіп түскенде кураторым Қадыр Мырза Әли болды. Басқа шәкірттеріне де солай қараған шығар, бірақ мені ерекше баулыды. Алғаш оқуға түсе салған жылы-ақ жетпіске тарта жазушының тізімін жазып берді. «Бұл тек қана әңгіме жанрына қатысты оқитындарың. Осыны тауысасың, сосын повестерден не оқитыныңды беремін», – деді. Жаңағы тізімдегі авторлардың әңгімелерін оқып шығуға бір жарым жылдай уақыт кетті.

–Түгелдей оқыдыңыз ба?

–Түгел емес, 70-80 пайызын оқыдым. О’Генриден бастап, Чеховқа дейін.

–Ұстаздан алған үлгіңізді өзіңіз ұстаз ретінде іске асырып көрдіңіз бе? Мысалы, шәкірттеріңізге, балаларыңызға қандай кітаптар оқу керектігіне кеңес бересіз бе?

–Менің үйдегі кітапханам бай. Үйде тұрғаннан кейін кітап міндетті түрде оқылады. Әсіресе, кіші ұлым кітапты жақсы оқиды. Қазір мектепті бітіріп, кино саласына оқуға талаптанып жүр. «Что? Где? Когда?» деген бағдарламаға қатысатын Павел Бурда деген болып еді ғой. Сол Павел Бурда Астанаға келгенінде менің кіші ұлым екеуі көне грек мифологиясы бойынша кәдімгідей үлкен дискуссия жасады. Ол кезде ұлым 15-ке де толмаған, соның өзінде көне грек мифологиясын шемішкеше шағып, Павел Бурданы кәдімгідей састырды. Балаға тәрбие беру деген сөзбен бітетін шаруа емес. Егер әке үйде кітап оқыса, түртіп бірдеңе жазып отырса, балаға соның өзі өнеге. Мұндайды күнделікті көріп жүргеннен кейін «болмаса да ұқсап бағып», бала күннен кітап оқу дағдысы қалыптасады.

–Кез келген қаламгер өзінің ең үздік шығармасын қырық жасқа дейін жазып қоятын көрінеді. Мұндай түсінікпен келісесіз бе?

–Жетпістен кейін жазатындар да бар. Мысалы, мен қазір елудемін. Қырыққа дейін жазған дүниеңде романтикалық сарын болады. Өмірден жинаған тәжірибең, көрген-түйгенің қанша дегенмен аздау болады. Жазушылық деген – әр нәрсенің тереңіне батып, байыбына барып, қыр-сырын түсіну деген сөз. Жазушылық табиғаттың заңымен үйлесе дамиды. Табиғаттың өмірін үйлестіретін заңдылықтар секілді адамның өмірін, тіршілігін, тағдырын үйлестіріп тұратын да заңдылықтар бар. Жазушының негізгі мақсаты осы нәзік заңдылықтарды ашу. Оны ашу үшін жан-жақты толысып, пісіп-жетіліп, терең бір рухани деңгейге жету керек.

Физикалық жағынан, әлбетте, жас келген сайын адамның жұмыс істеу мүмкіншілігі азая береді. Қуаты кемиді. Мүмкіншілігі шектеледі. Бірақ, тереңге бойлау, адам тағдырының құпия сырларын ашып-білуге келгенде, жас үлкен рөл ойнайды. Тіршілік деген – адамның талқаны таусылғанға дейін созылатын сынақ алаңы. Ал шығармашылық адамы өмір бойы ой үстінде жүреді.

–Десе де, ақын-жазушылардың жас күнінде жазған шығармаларынан өткірлік, батылдық көбірек байқалады. Батырлықты тек жаспен байланысты нәрсе деп қарастыруға бола ма?

–Негізінен жастықпен байланысты. Табиғаттың кезеңдері секілді бұл да. Табиғатта қыс та, көктем де, жаз да, күз де бар, адамның тағдырында да солай. Мысалы, Әбіш Кекілбаев «Шыңырауды» отызға жетпей жазып тастады. 27, әлде 29 жасында жазды. «Шыңырау» – үлкен классикалық дүние. Әлемдік классиканың деңгейіндегі шығарма деуге болады. Бірақ, Әбіш ағамыз одан кейін тоқтап қалған жоқ. «Үркерді» жазды, «Елең-алаңды» жазды. Одан кейін де біраз сүбелі дүниелер тудырды. Яғни, шығармашылық үнемі созылып отыратын процесс. Адамның дүние жөніндегі түсінігі отыз жасында басқа да, елу жасында мүлдем басқа ғой, бұл да тура сол сияқты нәрсе. Шығармашылық адамын даму барысында қабылдауымыз керек. Жазушының тұлғасы қалай қалыптасты, өмірдің қандай кезеңдерінен өтті, соның бәрі назарда болуы тиіс. Әуезовтің алғашқы әңгімелерін алыңыз, қандай тамаша! Өзім ерекше жақсы көремін. Талай мақалаларымда жаздым да. Бірақ, «Абай жолының» жөні бөлек.

–Қарапайым оқырман жазушының мықтылығын суреткерлігімен өлшейді. Бірақ, заманның, уақыттың талабымен бірге әдебиетке деген көзқарас та өзгерді. Қазір мүмкіндігінше қысқа-нұсқа жазу, телеграфтық  стильге көшу байқалады. Соған сәйкес, жазушының мықтылығын көрсететін ең негізгі критерий суреткерлік емес болып қалды. Бірақ, ішкі тегеуріні мықты жазушының қашанда шоқтығы биік. Сіз әдебиеттанушы ретінде ішкі тегеуріні мықты қаламгерлер деп кімдерді айта алар едіңіз?

–Әдебиеттен сурет те іздеу керек, ой да іздеу керек. Егер бірі болып, екіншісі болмаса, ақсайды. Кей жазушыларда сурет көп те, ой аз болады. Енді бірінде ойы терең болғанымен, суреткерлігі ақсап жатады. Менің ойымша, нағыз әдебиет осы екеуінің тең түсуінен туады. Аттарын атап, түстерін түстемей-ақ қояйын.

–Мемлекеттік қызмет шығармашылық адамының аяғына түскен тұсау іспетті. Қазіргі атқарып отырған қызметіңіз де еркін шығармашылықпен айналысуға мұрша бермейтіні белгілі. Сондықтан да шығар, Ермек Аманшаев дегенде есімізге жас күніңізде жазған «Үзілген бесік жыры» түседі. Одан қалса, «Балконды» білеміз. Өзіңіз айтпақшы, толысқан, кемелденген шағыңызда сіз проза жанрында қандай дүние тудыра алдыңыз? Кино мен драматургияға қандай үлес қостыңыз? Әдебиеттану саласында нендей салмақты дүниеңізбен мақтана аласыз?

–Мемлекеттік қызмет адамды жеп қояды. Шығармашылықпен рахаттанып айналысуға мүмкіндік бермейді. Үнемі тежеп отырады. Сондықтан, көп нәрсе баста, ойда жүреді. Оның қағазға қашан түсетінін бір Алла біледі. Былтыр біреуі қазақша, екіншісі орысша екі кітабым шықты. Бұл сұрағыңызға қысқаша жауабым сол кітаптарым деп ойлаймын. Жақында ғана бір повесть жазып бітірдім, ол кірген жоқ. Қалған жазған дүниемнің бәрі сол кітаптарымның ішінде. Бұрынғы жазғандарымды өңдеу бар. Әбдіжәмил ағамыз «Қан мен терді» оншақты рет өңдеп, қайта шығарды ғой, сол секілді менде де мұртын басқан шығармалар жоқ емес. Соңғы жылдары жазған бір киноповесть бар еді, оны да кіргіздім. Өркениет жөнінде бір мақала жазған едім, шынымды айтсам, соны қазақшаға аударуға да мүмкіншілігім болмай жатыр. Өркениеттің тағдыры, жаһандандыру туралы. «Мәңгілік ел және геосаясат» деген бір мақала ойымда пісіп тұр, қағазға түсіру ғана қалды. Қорқыт жөнінде бір пьеса жазбақ болғанмын, ол да ойдағы шаруа.

–Жоспармен жұмыс істейсіз бе, әлде ойда пісіріп алып, реті келгенде жаза саласыз ба?

–«Балкон» бір жарым, тіпті екі жылдай басымда жүрді. Әбден пісіріп алдым ойымда. Бір жазда теңіздің жағасына демалуға барған едім. Қағаз да алмағам. Сол кезде қонақүйдің блокноттары болады ғой, соған бір үш күнде жазып тастадым.

–Оны сұрағаным, кеше ғана Мұқағали Мақатаевтың күнделіктерін оқыған едім. Ақын өзінің «Чили – шуағым менің» деген поэмасын бір күнде жазған екен. Ертеңгі сағат онның кезінде отырғаннан түннің бір жарымына дейін, соңғы нүктесін қойғанша жазу үстелінен тұрмапты...

–Сенемін. Ойда піскен дүниенің қағазға түсуі де оңай. Бірақ, кейде ойыңда болғанымен де, қағазға түспей қалатын дүниелер де болады.

–Қазақ әдебиетінде тақырып аясының тым тар екендігі біраздан бері айтылып жүрген әңгіме. Мысалы, біз жақсы көріп, сүйіп оқитын халықтық жазушылардың қай-қайсысын алсақ та, мейлі ол Дулат Исабеков болсын, мейлі Сайын Мұратбеков болсын, мейлі Тынымбай Нұрмағамбетов болсын, ортақ тақырып – ауыл. Жазушы Адам Мекебаев айтпақшы, қазақ қаламгерлерінің өз бастарынан өткерген қиыншылықтары, репрессияның өзі емес, соның салдары көбіне-көп шығармаға арқау болды. Соңғы жылдары заманауи тіршілік туралы азды-кемді жазылып жүр. Сіздің ойыңызша, қазақ қаламгерлерінің тісі батпай жүрген, бара алмаған, әлі де бара алмай жүрген тақырыптары – қандай тақырыптар?

–Өте көп. Жазушылықты былай қойғанда, журналистиканың өзінде тақырыптарымыз шектеулі болып тұр. Бүгінгі заманның құрылымын ешкім ажыратып жатқан жоқ. Қазіргі таңда әлемдік саяси карта қалай құрылған? Қандай оқиғалар болып жатыр, қандай тенденциялар өрбіп жатыр? Жаһандану процесінде біздің ұлтымыз қандай бағыт-бағдар ұстануы тиіс? Қай жолды таңдауы керек? Бұл тақырыптар  төңірегінде журналистика да, әлеуметтік-философиялық салалар да тісі батпаған күйі қалып отыр. Бәрі жадағай, жалпылама сөзбен айтылуда. Бүгінгі таңдағы қазақтың тұрмыс-тіршілігін жіліктеп шағып беру, ертең қайда баратынымызға бағдар жасау кемшін болып тұр.

Қазір қит етсе, әлдекімдердің қазақ тіліне шорқақтығы сөз болады. Қазір күн тәртібінде мүлдем басқа мәселе тұр. Қазақтың тілін білу аздық етеді. Енді оған қоса ағылшын тілін меңгеру қажет. Ал біз әлі заманның көшіне ілесе алмай отырмыз. Ақпараттық технологияны игеруде де кемдік көріп отырмыз. Жаһандану құбыжық па, әлде ол өркениеттің даму сатысының бірі ғана ма? Егер сондай болса, ол бізге не алып келе жатыр? Оның минустары қандай? Оларды қалай өзіміз үшін кәдеге жарата аламыз? Міне, осы төңіректе ойланып, осы туралы жазылуы керек деп ойлаймын.

–Біздің қазақ жазушыларын қатты мазалайтын ең негізгі мәселелер қазір қаламақы мен кітабын шығару болып қалды. Әлі күнге дейін советтік кезеңдегі «жұмақты» аңсайтындар көп. Жазушыларымыздың бар арманы мемлекеттік тапсырыспен кітап шығару болып тұр. Оның өзін де елеп-екшемей шығара салып жатқандары тағы баршылық. Қалай ойлайсыз, қазақ қаламгерлері заманның көшіне неге ілесе алмай отыр?

–Заманның көшінен қалмаймын, заманауи үдерістерден қалыспаймын дейтін болсақ, зиялы қауымның мүлдем жаңа генерациясы пайда болуы керек. Ол, әлбетте, аспаннан түспейді. Жаңа типтік, жаңаша ойлайтын азаматтар осы қазіргі қоғамнан шығады.

–Қалыптасқан түсінік бойынша, зиялы қауым деп жүргеніміз – ғалымдар мен шығармашылық интеллигенция өкілдері. Көпшілігінің аты зиялы болғанымен, ұлтты алға сүйреу тұрғысынан бүгінгі таңда олар айтарлықтай қызмет атқарып отырған жоқ.

–Өйткені, олардың көзқарастары, дүниетанымы жаңағы өзіңіз айтып отырған кеңестік кезеңде қалыптасты. Ұлтты оятатын тұлғалар қоғамдық ой, қоғамдық пікірдің айналасында жүрген азаматтардың арасынан шығуы керек деп ойлаймын. Яғни, саясаттанушылар, философтар арасынан шығуы мүмкін.

–Шығармашылық интеллигенцияның өкілі болмаса да, Мұхаметжан Тынышбаевтың ұлтты оятуға сіңірген еңбегі өлшеусіз. Осы Мұхаңның ізбасарлары қазіргі қазақ қоғамында да байқалады. Мысалы, ақпараттық технология, есеп-қисап саласын меңгерген, бірақ ұлтты оята алатын қабілеті бар азаматтар қазірдің өзінде кездеседі...

–Иә, менің де айтып отырғаным сол. Экономистер, әлеуметтанушылар, ақпараттық жүйенің мамандары арасынан ондайлар шықпауы мүмкін емес.

–Қазір көптомдықтар шығару жарысы жүріп жатқанын білесіз. Бірақ, біздегі көптомдықтардың көпшілігі жинақ түрінде ғана болып тұр. Әдеби зерттеулер аздау. Фундаментальді зерттеу еңбектері сирек. Осындай іргелі зерттеу жұмыстары жүруі үшін, жариялануы үшін қандай жағдай керек деп ойлайсыз? Мысалы, аузымыздан түспейтін Абайдың өзін біз өлеңдеріне тамсану деңгейінде ғана білеміз де, терең талдауға шорқақпыз.

–Ол үшін, әлбетте, білім қажет. Фундаментальді білім керек. Ертегілерден бастап, профессионалды әдебиетке дейін түгін қалдырмай оқымай, әдебиетші болу мүмкін емес. Абай туралы неше түрлі кітап бар, бірақ жаңалығы аз. Мишель Монтень әлемдік әдебиетке үлес қосқан адам, эссе жанрының шебері. Мен, мәселен, Абайдың Қара сөздерінен сол Монтеньнің ықпалын байқаймын. Монтеньнің «Опыты» деген кітабын Абайдың Қара сөздерімен салыстырып оқып, мақала жазған едім. Басталуы да, құрылымы да ұқсас. Соған қарағанда, Абай Монтеньді оқыған болуы керек. Оқып қана қоймай, қазақ топырағына эссе жанрын алып келді деуге болады. Әуезовтің алғашқы әңгімелеріндегі біраз дүниені айтып келемін де, жаңа әдеби ағымның негізін қалаған заманауи қаламгерлерге тоқталамын. Әуезов те әлемдік философиялық ойды қалыптастырушы тұлғалардың қатарында. Өйткені, ондай ойлар Әуезовтің алғашқы әңгімелерінен байқалады. Әлемдік әдеби-рухани ой, процесс тұрғысында қазақ қаламгерлері қандай жаңалықтар әкелгені мен үшін қызық. Зерттеулер де осы тұрғыдан болса, ұтар едік. Қазіргі жаһандану процесінде қазақтың үлесі бола ма, болмай ма, соның өзі маған қызық. Осы тұрғыда зерттеулер болса екен.

–Соңғы жылдары сіздің назарыңызды ерекше аудартқан қандай авторлар немесе шығармалар болды?

–Үнемі айналып келіп оқитын адамдарым бар. Мысалы, Әуезовті оқимын. Жуырда ғана «Абай жолын» қайтадан оқыдым. Әбіш Кекілбаевтың кітаптарын іздеп тұратыным бар. Мағауинді оқимын. Оралханды оқимын. Маңқыстауда Светқали Нұржанов деген ақын бар ғой, кейде осы Светқалидың өлеңдерін іздеймін. Көңіл-күйіме орай әртүрлі авторларды іздеп жүріп оқимын. Бұрын Альбер Камюді көп оқитынмын. Соңғы жылдары социологтарды көп ақтаратын болып жүрмін. Кванттық механикаға байланысты кітаптарға қызығушылығым көп.

–Әңгімеңізге рахмет.