Думан Рамазан, жазушы, «Әлем әдебиеті» журналының бас редакторы: «Абылай туралы пьеса жазып жатырмын»

–Әңгімені дәстүрлі сұрақтан бастасақ, не жазып жүрсіз?
–Дәл қазір Абылай хан туралы пьеса жазып жатырмын. «Абылай ханның арманы» деп аталады. Бұл шығармада ұлы ханның көшбасшылық қасиетімен бірге, адами болмыс-бітімін, сарабдал қайраткерлігін, сұңғыла саясаткерлігін, асқан ақыл-парасаттылығын, ержүрек батырлығын барынша ашып көрсетсем деймін. Абылай ханның арманын бүгінгі күнмен астастыра өруге тырысып жатырмын. Ұлы ханның орыс пен қытайдан төніп келе жатқан қауіпті сезініп, тығырықтан шығар жол іздегені белгілі. Ауыздарын арандай ашқан осы екі алпауытқа жем болып, жұтылып кетпеудің қамын қарастырған. Сол үшін де бүкіл түркі жұртының басын қосып, қуатты одақ құру ойы болған. Сол бағытта біршама жұмыстар жүргізген. Бұл бүгінгі күні де мәнін жоғалтпаған мәселе. Түркі тектес елдердің қуатты одағын құру қазір де кезек күттірмейтін мәселелердің бірі болуға тиіс! Драмалық туындыда айтылар ой-армандар бүгінгі күнмен астасып жатса, көркем шығарманың да құны арта түседі ғой деп ойлаймын.  

–Не оқып жүрсіз?
–Мен қазір, міне, төрт жылдың жүзі болды, негізінен шетел қаламгерлерінің шығармаларын оқып жүрмін. Өйткені бұл менің күнделікті жұмысым – «Әлем әдебиеті» деген журнал шығарып жатырмыз. Екі айда бір рет шығады. Қалың журнал, көлемі 250 беттей. Сол журналды уақытында әрі сапалы шығару үшін күнделікті шетел қаламгерлерінің шығармаларын оқуға тура келеді. Оқығанның бәрін журналға бере бермейтініміз тағы рас. Іріктеп-сұрыптап, тек таңдаулыларын беруге тырысамыз. Сондықтан не оқып жүргенімді тізе берсем, әл-әзір соңына жете қоймаспын!  Жаңа сіз хабарласқанда былтырғы жылы Нобель сыйлығын алған қытай жазушысы Мо Янның «Жәудір шалғам» атты хикаятын оқып отырғам. Қытай қазақтары аударған біраз дүниесін оқыдым. Енді соларды Қазақстандағы қазақ оқырмандарының назарына ұсынбақ ойымыз бар. «Теңіздің дәмі тамшыдан білінеді» дегендей, сөз жоқ, өзіндік айтары бар, өзіндік қолтаңбасы бар, өзіндік жаңалығы бар мықты жазушы екен!

–Қазақ әдебиетіндегі бала күніңізде оқыған ең үздік әңгіме есіңізде ме? Соңғы он жылда оқыған ең үздік әңгіме ше? Соңғы бір жылдың ішінде қандай әңгімелер көзіңізге түсті?
–Ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің әңгімелері қатты әсер еткен. Әсіресе, «Қорғансыздың күні» мен «Жетім» әңгімелері көңілімнің астаң-кестеңін шығарып, аяушылық сезімімді оятқаны әлі есімде.  Бейімбет Майлиннің «Шұғаның белгісі», «Күлпаш», Сәкен Сейфуллиннің «Бандыны қуған Хамит» шығармасын, Ғабит Мүсіреповтің Ана туралы әңгімелерін қызыға оқығанмын. Соңғы он жылдағыны алар болсақ, мен кейінгі буынды ғана айтайын, аға жазушылардың шығармалары екшеудей-ақ екшелді ғой, мәселен, Нұрғали Ораздың «Түнгі жалғыздық», Жүсіпбек Қорғасбектің «Соқыр», Асқар Алтайдың «Көзжендет», Талаптан Ахметжанның «О дүниенің қонағы», Тұрсынжан Шапайдың «Айнасарай», Роза Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне», Айгүл Кемелбаеваның «Қоңыр қаз» атты әңгімелерін үздіктердің қатарына ұялмай қосуға болады ғой деп ойлаймын.  Соңғы бір жылда ең үздік деп айтатындай ғажап әңгіме көзіме түсе қойған жоқ! Мүмкін мен көрмей қалған шығармын. Әрине, бірді-екілі тәуір әңгіме оқыдым. Бірақ оларды ең үздік деп айтуға батылым бармай отыр.

–«Әлем әдебиеті» журналында әлем әдебиетінің жауһарларынан кімдерді жариялап жатырсыздар?  Қандай шығармаларды жариялау жоспарда бар?
–Біз әлем мойындаған ұлы ақын-жазушылардан бастап, бүгінгі күнгі ең танымал деген шетелдік қаламгерлердің көркем шығармаларын аударып, үнемі жариялап отырамыз. Осы уақытқа дейін көбіне-көп Шекспир, Бальзак, Гете, Шиллер, Бокаччо, Фолкнер, Киплинг, Моэм, Лондон сынды ұлы ақын-жазушылардың шығармаларын жариялап келсек, болашақта Харуки Мураками, Орхан Памук, Мо Ян сынды қазіргі ең танымал жазушылардың туындыларына басымдық бермек ойымыз бар.

–Бір кездері тоқтап қалған әлем әдебиетінен аударма жасау ісі қазір қайта қолға алынды. Мысалы, мемлекеттік тапсырыспен «Нобель сыйлығының лауреаттары» деген сериямен кітаптар шығарыла бастағалы бірнеше жылдың жүзі болды. Бірақ, солардың сапасына назар аударылмайтын сияқты, бұған не дейсіз?
–Мен олай ойламаймын. «Бір қарын майды бір құмалақ шірітеді» дегендейін, бірен-саран көңілден шықпаған аудармалар бар. Оны мойындаймын. Олардың өзі кейінгі жас аудармашылар тәржімелеген еңбектер. Десек те, сол аударма кітаптардың басым көпшілігін аға буын, тәжірибелі аудармашылар аударды. Ол кісілердің аудармаларына мін тағу қиын. Аға буынның аударма өнеріне деген адалдықтары мен қазіргі ұрпақтың жауапкершілігін салыстыруға да болмайды ғой! Басым көпшілігінің аудармасы көңілдегідей деп айтуға болады. Бірақ, бір нәрсені айтып кетуге тиіспін, ол шығармалардың көпшілігі бұрын аударылған дүниелер. Ал бізді жаңа есімдер мен жаңа шығармалар қызықтырады ғой!  Осы жағын мықтап ескеру керек сияқты.

–Осы арада дауласа кеткім келіп отыр. Мысалы, «Нобель сыйлығының» лауреаттары сериясымен шыққан Альбер Камьюдің «Оба» романын Сарбас Ақтаев аударған. Өте нашар аударма. Калька аударма, ешқандай редакцияланбаған. Бұған не дейсіз?
–Сарбас ағамыз өте мықты аудармашы ғой, оған ешкім шәк келтіре алмас! Өзім оны оқыған жоқпын, сондықтан ештеңе айта алмаймын. Мүмкін уақыт жағынан қысқан шығар. Ал мен білетін Сарбас ағамыз өз ісіне өте мұқият қараушы еді, неге олай болғанын біле алмадым. Кейде тұпнұсқаның өзі солай жазылуы мүмкін. Мысалы телеграфтық стильмен жазылған шығарманы майын тамызып отырып шұрайлы тілмен аударудың түкке қажеті жоқ! Шығарма түпнұсқада қалай жазылса, солай аудырылуы керек! Сарбас Ақтаев аударған көркем шығарманың нашар болуы мен үшін ақылға сыйымсыз дүние болып тұр. Мүмкін жаңағандай факторлар ықпал еткен шығар. Оқып көру керек, содан соң ғана кесіп-пішіп пікір білдіруге болар.

–Сіздіңше, қандай шығармалар аударылуы керек? Оларға қойылатын талап қандай болуы керек?
– Меніңше, енді бұрынғы аударылған дүниелерден гөрі тың туындыларға түрен салу керек сияқты. Әлемде мықты ақын-жазушылар өте көп. Тіпті көптігіне таң қаласың! Күнде бір бейтаныс жазушының шығармасын оқып, жаңалық ашқандай болып отырамын. Ал біздің білетініміз сол баяғы айналымда жүрген ақын-жазушылар ғана. Мәселен, Видиадхар Найпол,  Джон Кутзее, Марио Варгас, Томас Транстремер, Имре Кертес, Эльфрида Елинек, Орхан Памук  сияқты бүгінгінің өте қуатты ақын-жазушыларын неге аудармасқа?! Талап дейсіз бе, талап – бас-көз жоқ аудара бермей, тек жақсы деген, жаңалығы бар үздік шығармаларды аудару керек! Кез келген қаламгердің сәтті-сәтсіз шыққан, шабытпен-шабытсыз жазылған шығармалары болады, ендеше сәтті шыққан, шабытпен жазылған, атақтарын әлемге жайған негізгі шығармаларын таңдап аудару керек! Ал бір қалып пен бір қолдан шыққандай шығармалар өзімізде де жетіп артылады.
–Әңгімеңізге рахмет.