Мақалалар

Бауыржан Бабажанұлы, ақын: Күнде «Алтын жұмыртқа» таппағасын, көп жазып керегі не?

Бауыржан Бабажанұлы, ақын: Күнде «Алтын жұмыртқа» таппағасын, көп жазып керегі не?

 Баукең бірінші кезекте – ақын, сосын – журналист. Кәсіби журналист қана емес, әдемі әңгімеші де. Қатар құрбылары мен достары туралы мөлтек әңгімелері мерзімді басылымдарда, әлеуметтік желілерде жарияланып та жүр.


Біз Баукеңнен өзінің қатар-құрбылары, олардың шығармашылығы және ең жақын достарының бірі әрі бірегейі Әділ Ботпанов жөнінде сұраған едік.


 –Сіздің буын қазақ әдебиетіне қандай үлес қосты? Несімен ерекшеленді? Жалпы, Сіздің құрдастарыңыздың арасында қазақ әдебиетінің тарихында қалған, қалатын азаматтар деп кімдерді айтуға болады? Олар несімен қалмақ?


– Жалпы, кез келген буынның әдебиетке қосқан үлесі туралы сыншылар айтқаны дұрыс. Менің білетінім, біз өлең жаздық, жазып келеміз.
Біз – әдебиетке  заман өзгеріп, құндылықтар ауысып жатқан кезде келген ұрпақпыз. Тоқсаныншы жылдардың ортасында Алматыда мынадай әңгіме шықты: көптеген қаламгерлердің дүниелері қайта басуға жарамай жатыр екен. Яғни,  коммунистік партияның ыңғайымен жазылған «шедеврлерін» уақыттың желі ұшырып әкетті. Бұны айтып отырғаным, бізде тақырып еркіндігі болды. Оны қалай пайдаландық, ол – басқа әңгіме...
Біздің буын әдебиетке  Құдайды ауызға алып келді. Өйткені бұл кез Кеңес өкіметі құлап қалып, тәуелсіз мемлекетіміз әлі аяққа тұра алмай жатқан өліара шақ еді. Біздің әкелеріміз, ағаларымыз сенген құндылықтар аяқасты боп жатты. Адам қатты қиналғанда Алланы ауызға алады ғой, біз де сөйттік. Өлім тақырыбы да көбірек қаламға ілінді...
Бізді аз жазады деп сынайтындар бар. Меніңше, аз жазған да дұрыс сияқты. Күнде «алтын жұмыртқа» таппағасын, көп жазып керегі не...
Кімнің әдебиет тарихында қалатынын мәртебелі уақыт біледі. Дегенмен, тәуекелге барып айтып көрейік, ендігі жерде бірде-бір өлең жазбаса да, Маралтай  қалады. Өйткені өлеңге дәл ол секілді «тау мен тауды қосып», алапат дауыл тұрғызып келген талант көп емес. Ақсүйек өлеңдер жазған  Әділ (Ботпанов) аяулы образ ретінде жұрттың есінде сақталады деп ойлаймын. Жанна Елеусіздің өлеңдерін де келешек оқуы тиіс. Әмірханның әдебиет хақындағы мақалалары көп дарынға темірқазық болары хақ. Тағы да бірнеше адам іріктеліп шығатын шығар...


–Тағдыр мен таланттың достығы, ара-қатынасы туралы не айтасыз? Өзіңіз әрі тағдырлы, әрі талантты ақын Әділ Ботпановтың досысыз. Біздің қоғамның тағдырлы талант иелеріне деген көзқарасы қандай? 


–Бала күнімде анау болам, мынау болам дегенімде,  шешем: «Маңдайыңа жазғаны болады, балам», – дейтін. Әділ туралы әңгіме болса, есіме сол түседі. Менің ең бірінші көріп, араласқан ақыным – Әділ. Екеуміз де 21 жаста едік. Бірақ ол маған әлдеқайда үлкен болып көрінетін. Әлем әдебиетіне тұмсық малып ішкен Ботпановқа біз қызыға қарайтынбыз. Өлеңге келгенде өте кіді, кірпияз еді. Есенғалидың кейіпкері сықылды ақын-жазушының бәрін кіл «құдай» санайтын бізге оның сол  ағаларымызға да «ауыз салғаны» біртүрлі көрінетін. Үрке қараушы едік. Біз өлең оқығанда беретін бағасы екеу-ақ еді: «Жақсы», «Ерунда». Бұл – менің «аудармамдағы» дүниелер. Әйтпесе, Әділ орысша боқтықпен  «тұздықтайтын». 
Бірінші курсқа түскенде «Жалын» баспасында «Өмірзая» атты кітабы жатты. «Неге, «Өмірзая?» – дейтінбіз. «Өмірзая – жұлдыз аты. Ол бұрын туып, Айдың қасында жарқырап тұрады да, өзге жұлдыздар туғанда жоқ болып кетеді», – дейтін. Бірде маған: «Әне, анау – Өмірзая», – деп көрсеткен. Содан бері қарап жүремін. Әділ есіме түседі...
Әділ де Өмірзая секілді ерте жарқырады. Сол кітабын «үстінен қарап шығамын» деп алып келіп, жоғалтып алған. Кейін қайтадан есіне түсіріп, жазып шықты. Сөйтіп жүргенде аласапыран басталып кетті де, кітап жайына қалды. Соңғы рет кездескенімізде 35 өлеңнен тұратын кітап әзірлеп жатқанын айтқан. Ол да шыққан жоқ. Былтыр Маралтай екеуміз қолға алып, «Өмірзая» атты кітабын шығардық. Прозалық дүниелері бар екенін сол кітапты құрастыруды қолға алған сәтте бір-ақ білдім. Мықты екен. 5-класта жүргенде батырлар жырына еліктеп, дастан жазыпты. Оны, әрине, кітапқа  кіргізбедік. Қолжазбаларына тағы бір мұқият үңілсе, тағы біраз өлеңдерін «сүзіп»  алуға болар еді. Бір өлеңді бірнеше бетке жаза берген. Жазуы да тым түсініксіз. Өлеңдерін жиі өңдегені байқалады. 
Максималист еді. Дүниені әдебиетпен төңкеруге болады деп есептейтін. «Біздің әдебиетіміз мүлде басқа биікке шығуы керек...» – дейтін. Өлеңде экспериментке көп барды.
Өте таза еді. Ешкімді енгізбейтін өз әлемі бар-тын.  Маған кейде ол  сол «әлемін» қорғау үшін әдеби ортадан саналы түрде қашып кеткен секілді көрінеді. Жоғаларының  алдында: «Бір жаққа кетіп қалғым келеді. Мықты өлеңдер жазып келсем,  барып...» – дейді екен. Маған: «Бар байлығымды бір жақсы өлеңге қияр едім...» – деп «қияли» әңгіме айтқан. Жұмбақ күйде жоғалып кетті. Ойлап тұрсам, оның өмірінің бәрі жұмбақ екен. Бірге түскен суреттеріміз де жоқтың қасы. Жиырмадан енді асқан балаға:
«Азғантай ғана, азғантай ғана ғұмыр бер,
Жылдардың сансыз қажеті жанға шамалы...»
Немесе:
Өмірзая жұлдыз болып келем мен,
Жарық жыр боп аспаныңда жылт етем.
Салыстырсаң маған біткен өлеңмен,
Тіршілігің тек әшейін қырт екен... – деп жазғызған қандай күш екен ...
Бізде тағдырлы ақындар бар ғой. Соның бірі – Табылды Досымов. Өлгеннен кейін аты дүркірей бастады. Оның әндерін қазір тойдың әуеніне салып, шырқап жүргендер де  бар.  Осындайда Вознесенскийдің Высоцкий туралы жазған эссесі еске түседі. Әйгілі бард-ақын өлгеннен кейін оның таспаларын жұрт пышақ үсті талап әкетіп жатқанын көрген Вознесенский жазушы еді ғой: «Жизнь кончилась. Началась продажа...». Біздің қоғамның да тағдырлы ақындарға көзқарасы дәп осындай. Мүмкін, өмірдің заңдылығы солай шығар...

–Кезінде Есенғали Раушановқа еліктеу байқалатын, кейіннен Есенқұлды пір тұтушылар көбейді. Тыныштықбек – әлі күнге талайдың тамсана қарайтын тұлғасы. Сабыр Адай мен Светқали Нұржан да біраз адамға кумир. Бүгінгінің осындай кейіпкерлері кімдер?


–  Еліктеу – адам баласына тән нәрсе. Өйткені тақыр жерге дән өспейді. Мысалы, «Шортанбай, Дулат пенен Бұқар жырау, Өлеңі бірі жамау, бірі құрау...» – деп жазған Абайдың кейбір өлеңінде өзі сынаған Дулаттың сарыны байқалады. Біздің қатарымыздың біразы Есенғалиға, біразы Тыныштықбекке, біразы Жұматайға еліктегені рас. Кейін өз жолдарын тапты. Бізден кейінгілер Маралтай боламыз деп шала бүлінді. Тіпті «Әдила» сияқты өлең жазамыз деп молаға барып түнегендер де бар екен. Бірақ бейіт жағалағанның бәрі күшті ақын бола бермейді ғой. Қазір Әділдің өлеңдерімен «ауырып» жүрген біраз жас бар. Бұның бәрі солай болуға тиіс,  өткінші нәрсе.


– Қазақ поэзиясындағы кең тараған, кеңінен тараған төрт тақырып қандай, сіздіңше?


–Дәл осы мәселеге зер салып көрмеппін.
Айтпа, досым, тақырыптың тарлығын,
Меніңше, ол – жарлы ұғым.
Мен жалғыз-ақ туған жерді сүйемін,
Сол арқылы сүйемін мен барлығын, – деп Төлеген айтпақшы, мәселе – тақырыпта емес, өлеңнің қалай жазылуында ғой.


– Аға буын сіздерге қалай қарады? Қандай қамқорлығын көрдіңіз? Өзіңіз жастарға қалай қарайсыз? Қандай қамқорлық көрсете алдыңыз?


– Жас кезде адам, дәйім, ағаларына өкпелеп жүреді. Мен де сөйттім. Тіпті «Менің ағаларым» деген өлең де жазып жібердім...
Қазір ойлап қарасам, ағаларымның қамқорлығын көп көрген екенмін. Мысалы, 3-курста оқып жүргенімде Жазушылар одағындағы бір жиында өлең оқыдым. Баспалдақтан түсіп келе жатқанымда Ұлықбек ағам: «Әй, сен бала, атың кім деп еді жаңа, тездетіп өлеңдеріңді бізге әкеліп таста!» – деді. Ұлағаң ол кезде «Жас қазақтың» бас редакторы. Ертеңіне апарып ем, қолма-қол  шығып бара жатқан нөмірге салып жіберді. Университет бітіріп, Ғылым академиясы жанындағы М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында жұмыс істеп жүрген сәтімде Мереке ағам өзі басқарып отырған «Жалын» журналына шақырды. Қатты қиналып жүрген кезім еді. Жалақысы тәуір және уақытында беретін журналда әжептәуір ес жидым. Мейірхан ағам «Алтын орданы» ашарда сенім артып, Ақтөбеге шақырды. Темірхан ағам  Жазушылар одағының мүшелігіне қабылдарда әбден ұрысқан: «Жұрттың балаларын қарашы, жалмаңдап тұр. Қатарыңның бәрі өтіп болды, сенің жүрісің мынау...». Есенбай ағам соңымнан қуалап жүріп, «Жазушыдан» кітабымды шығарып берді. Ертай ағам әйеліне айтпайтын сырын айтып, өлең жазса, алдымен маған оқытады. Темірғали ағам Маралтай екеуміздің бір ауыз сөзімізді жерге тастамай Әділ Ботпановтың кітабын «Қазығұрттан» тегін шығарып берді. Міне, осыдан артық қандай қамқорлық керек?!
Өзің туралы өзің айту қиын ғой. Мен де, әйтеуір,  қолымнан келгенше, жастарға қамқор болып жүремін. Ақтөбелік бірнеше жас ақынның ұжымдық жинаққа  енуіне, бірінің жеке кітабын шығаруға септігім тиді. Әй, бірақ «бала әкеден ширек кем туады ғой», аса «жақсы аға» емес сияқтымын...