Асқар Алтай, жазушы: Сұлба – Айқын, Сәуле – Көмескі

Түрлі эксперименттерге көп баратын, өнімді жұмыс жасайтын жазушыға өзінің, қатарластарының және жастардың шығармашылығына қатысты сауалдарымызды қойған едік.

–Өнімді жұмыс істейтін жазушылардың бірісіз. Өткен жылы «Туажат» атты роман-модерн жазып біттім деп сүйінші сұраған едіңіз. Романыңыз қашан жарыққа шығады? Алдағы жоспарыңыз қандай? Не жазбақсыз?
–«Туажат» (Тамұққа түскен сәуле) романы туралы талдау-пікірлер баспасөзде енді айтыла бастады. Біршама сүбелі сөздер айтылды.  Дегенмен, «Туажаттың» терең қатпарларын аршу әлі алда деп ойлаймын. Бұл романға да «Алтай балладасы» (Алтайдың алқызыл модағайы) романына қайтып оралғандай, ғалымдар мен әдебиетшілер, жалпы көзіқарақты, жетелі оқырман әлі талай мәрте оралатынына сенемін.
«Туажаттың» кітап боп қашан шығатынын бір Тәңірі біледі... Әзірге                       ойымда жоқ (Жалпы, «Қайың сауған, ел ауған» романы да кітап боп шыққан жоқ).
Алдағы жоспарды да Алла біледі. Ойда толқып, шиыршық атып             жүрген жайлар бар, бірақ ақ қағазға андағайлай ұмтылар емес. Бәлкім әңгіме, бәлкім хикаят, бәлкім роман... Сұлбасы – айқын, сәулесі – көмескі. 
–Жазушы үшін әр шығарманың орны бөлек. Алтай туралы шығармаларыңыз бір төбе, күні кеше ғана үлкен дүмпу тудырған «Қызыл бөлтірік» пен «Көзжендет» те өз орнын алып үлгерген шығармалар. Дегенмен, өзіңіз үшін шоқтығы биік шығармаңыз қайсы? Әлде ол әлі жазылған жоқ па?
–Алтай менің мәңгі сусындар сағынышым, қормал қазынам. Санама сәуле түсіріп, ой салатын сусамыр әлем, сұңғыла дүние. Менің кез келген шығармамда оның сиқырлы сағымдай нұрлы сәулесі қылаң береді.
Жазушы үшін «шоқтығы биік шығарма» деген бола ма екен әуелі? Оны оқырман бағалайтын еді ғой, әлбетте, нағыз есті оқырман... Мен, көркем шығарманы көбіне былайша бағалауға тырысам:  жанр жігіне қарай, роман романға лайық, ал әңгіме мен хикаят өз салмағына сай тұрғыдан. Сондықтан роман жанры ұлы тау сілемі болса, сай-салалы, өзен-көлді, шың-құзды, қайнар-бастаулы, орман-тоғайлы, аң-құсты, ең бастысы – пенде мен адамды. Ал әңгіме осы ұлы сілемнің бір қойнау-қолатында өз түтінін түтеткен ұры қыстау сияқты, хикаятымыз ұлы таудың терең шатқалын мекендеген бір пұшпақ әлем секілді.
Демек, әр жанрдың шоқтығы биік шығармалары – тереңі түпсіз         әңгімелері, қатпары қалың хикаяттары, соқпағы сонарлы романдары бар. Оларды бірінен-бірін артық санау – ағаттық.  Мысалы, «Лайбаран» мен «Кержақтың монологы» әңгімелерін алайық. «Лайбаранда» қазаққа ит етін жегізген қазіргі қоғам туралы  қозғалса, «Кержақтың монологы» әңгімесінде қазақтың он екі мүшесінің асылын кесіп алып, ұрпақсыз қалдыруды көксеген қоғамды және сондай ит-қоғам мен кержақ-қоғамға қалтқысыз қызмет еткен адамы туралы қозғалады. Негізгі идеясы осында, ал енді осы әңгімелердің бірінен бірі жоғары деп қайсысын бөле-жара айтасың? Олай болуы да мүмкін емес. Әр әңгіменің немесе роман, хикаяттың өз орны бар. Біреуі ұлы сілем тау алабының құз-шыңы болса, енді біреуі терең тау-шатқалы болады.
Ал алда әлі де жазылатын шығармалардың да өз биігі, өз тереңі бар. Оған сол шығарма болмысы  куәгер, мазмұны төреші.
–Сіз жай ғана жазушы емес, сыншысыз. «Аға буын мақтаса да, сынаса да қуанасың» деген өз сөзіңіз. Өзіңіз артыңыздан ерген іні-қарындастардың арасында кімді мақтап, кімді сынап жүрсіз? Жалпы, жастардың шығармашылығын қадағалай алып жүрсіз бе?
–Қазіргі жастар арасынан  (25-35 арасы) суырылып шыққан прозаикты көре алған жоқпын. Қолға қалам ұстап жүрген журналистер бар, бірақ олар жазушы болып сүбелі дүниелерімен, елді елең еткізер, санаңды селт еткізер шығармаларымен көріне алған жоқ. «Таразиды таң қалдырған Талаптан» дегендей, талапшылдар туғанмен, Талаптандар туған жоқ... Жылт етпе, таптаурын дүние-әлемнің елесіне еріп жүргендей  күйде қаласың. Ішті шығарма, тілді суреткер сана сүзгісінен сүзіліп өтер емес.
Біраз жастардың алғашқы кітаптарын қарап шықтым. Аты дардай «әңгіме» деп қойғанмен, аяғы қылдай «әліпби» боп шыққан. Көбісі мақаланың ғана сұлбасы, жылт етпе сезімнің ұшпасы. Образ жоқ, сурет қауқарсыз, сөз қуаң, ой жұтаң, ал идея мүлде көмескі тартып жатыр. Ол туралы не айта аласың? Ішің ашиды... Жаның ашиды!
Әдебиет – абылай аспас асу. Жазушы болам дедің бе, сол асуға мұздай қаруланып, білім мен білігіңді жетілдіріп, сенімің мен төзіміңді серік етіп аттануың керек. Әйтпесе асуға жете алмай жол ортада қаласың немесе тайғанақ қияда альпинистей опат боласың. Жазушы – жанкешті альпинист. Өз басым «Альпинист» әңгімесін сондықтан да жазып ем. Альпинист кешетін жалғыздықты, сұлу сезім-күйді, романтиканы, қиянат тірлік пен қиян тағдырды жазушы да кешеді. Әлбетте, жазушылыққа бел буып, талантын бұрып, тағдырын сарп еткен шынайы жан ғана... Жас қаламгер осы жайды мықтап есінде ұстауы керек.
–Әдебиетте өсу, өркендеу үшін шығармашылық бәсеке қажет екені даусыз. Бірақ, сіздің қатарыңызда бәсекеге түсушілер аз емес пе? Яғни, сіздердің буын әдебиеттен алыстап кеткен жоқ па?
–Біздің буын әдебиеттен алыстап кеткен жоқ, күн өткен сайын сиреп кетті... Сонау 90-жылдары қарағаштай қалың едік. Заман бүлінді, заң өзгерді. Адам ашынды, қоғам қағынды. Біздің буынның көбісі тіршіліктің қамымен қилы қоғамға қамшы салдырмай сіңді. Біреуі тілмаш, біреуі аудармашы, біреуі саудагер, біреуі шенеунік  дегендей, бөденедей жорғалап, бірі құлқынның, бірі билік пен мәнсаптың құлы боп кетті. Табандап қалған төрт-бес жігіт: олардың да алды арғы жағалауға аттанып кетті (Талаптан, Есжан).
Қалғанымыз, құдайға шүкір, «бәс» деп бәсекелеспей-ақ, «кел» деп қағыспай-ақ қаламымызды қанмен суғарып, қынға салмастан сілтеп келеміз. Біріміздің жазғанымызға біріміз қуанамыз, қанжар салысардай қызғанышымыз жоқ... Жалпы, өнер деген біреулер ойлағандай қызғаныштан, бәсекелестіктен тумайды. Өнер деген адамға қонатын қастерлі қасиет. Ол әрдайым тазалықты, туралықты, адамгершілікті, сұлулықты талап етеді. Ал қызғаныш деген адамдағы лас, кір дүние. Қызғаныштың өзі нағыз қасиетсіздік... Өнер мен қызғаныш ешуақытта бірікпейді. Өнер деген саясат емес, кәсіп те емес, күнкөрістің қамы да емес, бәс те емес. Махамбет, Абай, Мағжандар көркем шығарманы бәсекелестіктен, қызғаныштан немесе біреуге ерегеспен жазған жоқ қой. Сондықтан өнерді басқамен шатастыруға болмайды. Өнер – жан- дүние жаңғырығы... Өнер адамына қызғаныш кірсе, онда шығармашылықтың таусылғаны немесе жазары жоқ, айтары шамалы өкініш пен ызадан жарылардай боп  басқаның шығармасына кір жағумен, өкпе-ренішпен өмірін өткізе бастайды. Өкінішке қарай, оны өзі де байқамайды. Біздің қоғамда бұл жиі кездеседі. Пендешілікті өнер әлеміне араластыруға болмайды. Менің қағидам осы. Басты қағида: қалам қуаты – шығарма суаты. Сусамыр оқырманға мұз үстінен ойылған суаттай сусынын қандыра алуында.
Әдебиеттегі орныңды зымыраған заман мен уақыт екшейді. Оқырман екшейді – халық екшейді. Сен қанша тырмысқаныңмен, әдебиеттегі орныңды өзің екшемейсің. Мәселе сонда, қанша бәсекелессең де, ол сенің қолыңдағы нәрсе емес. Біздің әдебиет тарихы Мағжан, Жүсіпбек, Ілияс т.б. Алаш қаламгерлерінің өмірінен де белгілі. Оларды әдебиет әлемінен мүлде сызып тастаған кез де болды. Бірақ бәрібір әдебиеттен өз орындарын ойып тұрып алды.
–Жазушы Асқар Алтайдың қалыптасуына, шоқтығы биік шығармалар жазуына ең алдымен әке тәлімі ықпал етті десек, келісесіз бе?..
–Әке тәлімі маған ғұмыр бойы рух беріп келеді десем, артық айтқандық емес. Рухани жақтан дем беріп, қиын сәтте сабырға шақырса, қиял құшағында жебедей жебейтіні де шындық. Он алты жасымда көз жазып қалсам да, әлі күнге оның әр айтқан сөзі жадымда жаңғырып отырады... Оған ғұмыр бойы парыздармын!
Ал қырық бес жасында тоғыз баламен жесір қалған Меңке анамның бізге жетімдіктің не екенін білдірмей, бәрімізге жоғары білім бергізіп, азамат етіп қанаттандырған сұрапыл қажырлылығы маған мәңгі бақи мызғымас Мұзтаудың сесіндей қатал сезім құяды... Анамды арқаласам да өтей алмас қарыздармын!
Екеуі де дүниенің дырдуына елікпейтін, заман екпінін екшей білетін, бірақ өз дегендерінен қайтпайтын қайратты, қайсар жандар еді. Сол үшін де қоғамдағы тайғақ жандардан тағдыр таяғын жеп өтті. Бірақ мойыған жоқ. Ақиқаттан айнымай, ақ жолдан таймай ұрпақтарын ұлы күреге сала білді. Алла разы болсын!
Шығармашылық айдынына құлаш ұрғанда ұрымтал тұстан әкем мен анамның асыл бейнелері көз алдыма келетіні, толқыған көңілімді болаттай бекітетіні де шындық. Екеуінің егіз сұлбасы менің жан әлеміме, рухани байлау-тірегіме тұманың тұнық суындай жан жадыратар сезіммен сыздықтай әсер етеді. Оны жоққа шығара алмаймын. Олардың берген тәлім-тәрбиесі мен өмірлік ұстанымдары ұрпақтарына тікелей ықпал ететіні анық.
–Әңгімеңізге рахмет!