ТӨЛЕУБЕКТІҢ ТАУҚЫМЕТТІ ТАҒДЫРЫ

(Жазушы Төлеубек Жақыпбайұлының өмір жолы хақында)

Тағдыр тауқыметі

         Тәңірі әркімге әр түрлі тағдыр береді. Жаратушының әмірімен  бір уыс топырақ пен бір тамшы судан жаралған адам баласы –  ойлау қабілеті дамыған, сөйлей алатын, тілдік қарым-қатынасқа емін-еркін түсе алатын  жаратылыс емес пе?  Әрбір адам – жеке физилогиялық тұлға. Сол саналы адамға жаратушының тарапынан һәм табиғат – ананың тарапынан дарын мен талант та беріледі.

Ұлы дүниенің көшінен Төлеубек Жақыпбайұлы есімді хас дүлдүл өткен еді. Бәлкім, бүгінгі күні  біреу білер, біреу білмес. Заманында өзінің табиғат берген талантымен-ақ талайды тамсандырып, өзінің дарындылығымен көпті сүйсіндірген, сүйдірген жігіт төресінің тағдыр-талайы да өзгеше болған.  

Төлеубек  шамамен 1932 жылы Шығыс Түркістанның Толы аймағының  Майлы- Жайыр тауының етегіндегі Көкқада өзенінің бойында дүниеге келген. Сүйегі – шанышқылы. Сан қырлы дарын иесінің ғұмыры қысқа болып, тағдыры келте қайырылды. Ол өмірінің соңғы күндерінде алты айға жуық ізім-ғайым жоқ болып кетеді. Кейін оның мүрдесі мәйітханадан табылған. Бір анығы – оны маңайындағы  қаңғыбас (бомж) адамдардың бірі қалтасындағы ақшаға  бола өлтірген болуы керек.  Сөйтіп хас таланттың кеудесіне  арақкеш  бәзбіреу пышақ қадап, аяусыз қинап өлтірген.  Алматы көшесінде қансырап, өлім құшқан.  Бұл турасында үзеңгілес досы Қажытай Ілиясов:  « ...Төлеубек кітабының қолжазбасын баспаға өткізіп, берілетін қаламақыны тоспай, Қабдеш екеуміз баспасөз комитетінің бас редакциясында қызмет істеп жүрген кезімізде, тура түсте сыртқы есіктің алдында айқаса кетті. Жанында жас мөлшері өзі тұстас Свет Оразаев деген ақын бар. «Осылай да осылай Шымкент, Ташкент жаққа барамын. Соған ақшам сәл жетіңкіремей тұр. Қалталарыңды қараңдар! Маған қалай да бүгін керек»,  – деді қадалып. Менің қалтамда отыз сегіз сом бар екен. Шетінен үйге қайтатын тиынымды алып, қолына ұстата бердім. Қабдештің қалтасынан сексен бірдеңе сом шықты. Айтуына қарағанда, бір айдың ішінде қайтып келетін болды. Кейін білсек, сол бетінде Төкең Шымкентке бара алмай, Алматыдағы Емелева көшесі мен Гоголь көшесінің қиылысында мәңгіге көз жұмған екен. Баспамен шартқа отырғанда, марқұм менің мекен-жайым мен үй телефонымды жаздырған көрінеді. «Қаламақысын алсын» деп баспадағылар үйіме хабарлағанда, Төлеубекті іздеп, шарқ ұрғанымыз бар. Қабдештен бастап, барады-ау  деген үйлерге түгел телефондап шықтым. Ешкім білмейді. Сөйтсек, о  дүниеге әлдеқашан аттанып кеткен екен ғой, марқұм!» , – деген еді. («Қайран, Төкем-ай» эссесі)

Бала күнінен-ақ басқа арнаға бұрылмай, әдебиеттің ауылына бірден тартып келген, алғашқы қалам тербесімен-ақ, қуантқан, наны да, кәсібі де әдебиет болған Төлеубектің санаулы ғұмыры тек әдебиеттің ғана аясында  өткен екен. Табиғат оның бойына тамаша талант қана бермеген, оның пешенесіне үйіп-төгіп тағдырдың тауқыметін, қасіретін жазған. Мінезі де, тағдыры да ала-құла болған жазушының ақтық демі 1977 жылы таусылып, ғұмыры үзілген екен.

Міне, содан бері қырық жыл уақыт өтті. Шын талантын іздеген некен-саяқ жанашырлары болмаса, басқа ешкім оны іздеп, насихаттап жатқан жоқ. Сонау жылдары бүгінгі ҚазҰУ –дің филология факультетінде академик З.Қабдолов жетекшілік еткен М.Әуезов атындағы әдеби бірлестік болған екен, сол бірлестіктің тізгінін студенттік жылдарында бүгінгі Жазушылар одағының төрағасы Нұрлан Оразалин ұстаған екен.  Нұрағамыз Төлеубекпен қатарлас оқығандығы және бар. Және бір жайт: сол Нұрлан ағамыз бірлестік жауаптысы болған жылдары  студенттердің қабырға газетін шығару ісі  ұйымдастырылыпты, сол қабырға газетінің  «Жас қалам» деп атын қойып, газет шығару ісіне белсене араласқан біз сөз қылып отырған Төлеубек Жақыпбайұлы екенін тағы да  біреу білсе, біреу білмес.

«Төлеубек Сері»

        Төлеубек сері болған. «Сері»  деп айрықша айтып отырғанымыз: ол – ақын, жазушы, әдебиет сыншысы, әдебиет зерттеушісі, журналист, драматург,  сазгер һәм музыкалық аспаптардың кез келгенінде ойнай білген шын дарын иесі. Міне,  әдетте айтып жүретін «сегіз қырлы, бір сырлы»  дегеніміз осы болар.

          Төкең қамшының сабындай қысқа ғұмырында артына өлмейтін мол мұра қалдырған. Әрине, хатқа түсіп, баспа бетінде жарық көрген шын таланттың шығармашылығы ешқашан өлмейді. Уақыт ауысып, замана өзгерді. Төлеубекті халық енді ғана іздей бастады. Төлеубек деген кім? Әрине, заңды сұрақ. Ол – қазақ әңгіме жанрының классик жазушысы. Төлеубектің артында қалған мұраларын түгендеп көрелік, сан қырлы талант әдебиеттің барлық жанрына қалам тербеген. Ендеше, саусақтарыңызды бүге отырып, оның сан қырлы талантының нәтижесінен туындаған мұраларын санап көріңіз:  «Теріс азу»  бір актілі комедиясы,  «Ер Тарғын», «Абзал аға алдында» (М.Әуезовтің әдебиетшілігі  және адамгершілік қыры хақында), «Ардақты ақын» (С.Торайғыровтың өмірі мен шығармашылығы), «Ақын өмірінің соңғы шағы» (Ә.Найманбаевтың өмірі және шығармашылығы) секілді  әдеби зерттеу мақалалары, «Аттан» қалам, даламда», «Шұғаның» шұғыласы» (Б.Майлиннің «Шұғаның белгісі» шығармасының сахналануы жайында), «Мен неге ұялдым?» (журналистік қызметіндегі жазылмай қалмаған мақала жайында) – очерктері, «Қайран шешем» (С.Бақбергеновтің «Қайран шешем» романы туралы), «Талаптың мініп тұлпарын» (Поэзия һәм ақындар жайында),«Сөз — өлең жайлы» (Редакцияға түскен өлеңдерге шолу), «Зәуреш» (Ж.Сәрсекеевтің «Зәуреш» трагедиясы) – әдебиет және театр сынына арналған сыни мақалалары, «Талант» , «Екі көзқарас»,  «Тірі кесір»  көк шұбар әтеш және қара қарға» , «Жыл жоғалтқан адам», «Елағаң жазушы» , «Садағаң кетейін, папашка»,  «Папашка – милашка «Тазалық жайлы жиналыс» сияқты сатиралық шығармалары, «Мен қалай түзелдім?» , «Саяхат», «Инабатты адам», «Асан ата», «Әке» сынды повесттері, «Ауладағы айтыс», «Жұмбақ жұмыртқа», « Ақсұңқар аңызы» атты балаларға арналған ертегілері,  «Желсіз түнде жарық ай», «Шолақ шал», «Ақәділ», «Қасқыр ұйқысы», «Жанашыр», «Асқанға – тосқан», «Өмірбаян», «Әпке» , «Жезде», «Балалық» , Інітай», «Атам мен апама хат», «Менің көкем», «Маздап» , «Өзіңнен зор шықса»,  «Нағашы кімдікі?», «Отыз жыл өтіпті» , «Қыран туралы хикая», «Қансонарда», « Лашын», «Долы», «Дәриғаш», «Шұға», «Жеңешем», «Квартирант», «Кенжем» , «Өстіп те өзгереді екен»  сынды әңгімелері мен хикаяттары бар. Бұл тізімге оның әр жылдары өзі қызмет еткен газет, журналға жарияланған хабарлама, ақпарат тағысын тағы журналистік жазбаларын қоспадық. Және оның ақындығы бар. Поэзиялық шығармалары да ғылыми тұрғыдан қарастыруды қажетсінеді.

Елдос ТОҚТАРБАЙ,

әдебиеттанушы